ستاره | سرویس گردشگری – تاج محل مقبره شاه گورکانی شاه جهان و همسرش ارجمند بانو بیگم ملقب به ممتاز محل است. این بنا در سال ۱۰۲۵ هجری خورشیدی در شهر آگره هند ساخته شده است. این بنا یکی از عجایب هفت گانه جدید و مایه مباهات ایرانیان است.
ساخت این بنا به عهد گورکانیان (تیموریان) هند باز می‌گردد. در زمان فرمانروایی گورکانیان در هند، گورکانیان ایران از بین رفته بود و خاندان صفوی به روی کار آمده بودند. اگرچه گورکانیان از نوادگان چنگیزخان مغول بودند اما در دربار گورکانیان هند، فارسی زبان رسمی بود و فرهنگ ایرانی نفوذ قابل توجهی در این دربار داشت. به همین دلیل معماری تاج محل کاملا ایرانی است.
تاج محل به دستور شاه جهان برای یادبود از همسرش ممتاز محل که در سال ۱۶۳۱ فوت کرد بنا شده‌است. وى از شوهرش درخواست کرد که بعد از مرگش دوباره ازدواج نکند و براى او مقبره‌اى بسازد. شاه تصمیم گرفت بعد از مرگ همسرش با ساخت بنایی زیبا وعظیم همسرش را جاودانه کند. از اینرو آرامگاهی زیبا در کنار رود جمنا ساخت. وی قصد داشت برای خود نیز آرامگاهی در کران دیگر رود جمنا بسازد و این دو بنا را با پلی به یکدیگر متصل کند تا نشانه‌ای برای پیوند همیشگی او و همسرش باشد.
شاه می‌خواست بر خلاف نمای تاج محل که از مرمر سفید بود، آرامگاه خودش از مرمر سیاه ساخته شود اما این آرامگاه هیچ‌وقت ساخته نشد. تاج محل جزو فهرست تازه از عجایب هفتگانه جهان است و برای انتخاب عجایب هفتگانه دنیا از بیش از شصت میلیون نفر در سراسر دنیا نظر سنجی شده است.
این بنا در شهر آگرا (پایتخت هند در آن زمان) ساخته شد. احمد لاهوری و برادرش استاد حمید لاهوری سرمعماران ایرانی سازنده تاج محل بودند. این بنای بزرگ، در یک باغ پهناور ۱۸ هکتاری قرار دارد، که در مرکز این باغ یک نهر آب طولانی وجود دارد که به شیوه باغ‌های ایرانی ساخته شده‌است. در داخل آرامگاه یا درگاه تاج محل (از عجایب هفتگانه جدید جهان در یونسکو) قبر شاه جهان و ارجمندبانو وجود دارد که با سنگ مرمر یکپارچه تزئین شده‌است و کنار سنگ مرمر قبر سمت راست به خط نسخ فارسی رایج دوره صفویه نوشته‌ای حک شده است.
تاریخچه تاج محل
تاج محل به فرمان جهان شاه (Shah Jahan)، یکی از امپراتورهای بزرگ مغول از نسل تامرلان، به یادبود همسرش ممتاز محل (Mumtaz Mahal) ساخته شده است. در این دوره زمانه‌ی آشفته، باور عواطف و احساسات چنین قوی که منجر به ۱۷ سال ازدواج و ۱۳ فرزند و وفاداری این چنینی شود کمی سخت است.
اما این یک واقعیت است – همه افسانه‌ها و داستان‌هایی که در باب عشق شاه به همسرش وجود دارد از یک حقیقت حرف می‌زنند: زمانی که برای اولین بار آن دو با هم روبه‌رو می‌شوند، جهان شاه چنان شیفته و دلباخته‌ی ممتاز محل می‌شود که از آن لحظه به بعد هیچ توجهی به دیگر همسرانش نشان نمی‌دهد. اما ممتاز محل حین زایمان چهاردهمین فرزندش در سال ۱۶۳۱ درگذشت. با شنیدن این خبر شاه تمام مبارزات خود را کنار می‌گذارد، به خانه بازمی‌گردد و بقیه عمر خود را صرف ساختن آرامگاهی اختصاصی برای همسرش می‌کند.
معماری ساختمان تاج محل و پیرامونش
بنای آرامگاه تاج محل برروی دو صفه روی هم قرار گرفته است. صفه اول ۳۷۴ در ۱۴۱ و صفه دوم ۱۲۰ در ۱۲۰ ذراع است. ساختمان مزار با طرح هشت بهشت طراحی و ساخته شده است. هشت بهشت یا هشت جنت نام نوعی طرح معماری است که بر اساس آن به طور معمول در وسط نقشه بنا یک فضای مرکزی غالبا گنبدی شکل وجود دارد که از مرکز آن چهار محور متقارن عبور می کند.
در دو طرف شرقی و غربی عمارت مزار، دو ساختمان کاملا همانند به صورت متقارن ساخته شده است . بنایی که در سمت غرب عمارت قرار گرفته، مسجدی است که از سه گنبدخانه و سه ایوان ترکیب شده است. در جبهه شرقی مزار بنایی مشابه مسجد ساخته شده که میهمانخانه مجموعه است. تنها تفاوت این بنا با مسجد این است که محراب ندارد روی سنگفرش آن شکل جانماز ایجاد نشده است.
در بالای عمارت تاج محل، گنبد گلابی شکلی قرار دارد که دو پوسته است. ارتفاع گنبد اصلی از روی صفه بیش از ۵۰ متر است. در چهار طرف گنبد اصلی، چهار عدد طاقی با گنبد کوچک قرار دارد. وجود چهار گنبد کوچک در چهار سوی گنبد اصلی، سنت و شیوه ای است که آن را در مقبره امیر اسماعیل سامانی در بخارا می توان ملاحظه کرد. بنابراین، خصوصیت مزبور را می توان از ویژگی های معماری ایرانی دانست.
چهار منار در چهارگوشه صفه عمارت مزار وجود دارد. این خصوصیت را باید به معماری گورکانی نسبت داد. ساختن چهار منار در چهارگوشه یک عمارت در دوره تیموری رایج شد و در دوره گورکانی و به ویژه در تاج محل، آنها را به صورت مستقل از ساختمان، در چهار گوشه صفه ساختند. وجود چهار منار در گوشه های صفه موجب شکل گیری فضایی بصری – روانی شده است که عمارت مزار در میان آن اهمیت ویژه ای می یابد، زیرا علاوه بر خصوصیات حجمی یگانه و ممتاز آن، تمام سطح آن را با سنگ مرمر سفید پوشانده اند، در حالی که سطح صفه اول و نیز مهمانخانه و مسجد واقع در دو سوی آن با سنگ سرخ پوشیده شده است.
در جلوی عمارت آرامگاه، باغی مربع شکل ساخته شده است. مربع یکی از شکل های کامل و به ویژه یکی از شکل های مهم و مقدس در فرهنگ طراحی معماری و شهرسازی ایرانی است. عرصه باغ نیز با طرح چهارباغ که یکی از مهمترین الگوهای طراحی باغ ایرانی است، ساخته شده است. در این شیوه، عرصه باغ توسط دو معبر متقاطع به چهار قسمت تقسیم می شود. هر یک از این چهار عرصه نیز دوباره به چهار قسمت تقسیم می شد و این روند تا جای ممکن ادامه می یافت و فضای هر سطح با درختان و گلهای متنوع پوشیده می شد.
دروازه با شکوه ورودی باغ و مزار با نام جلوخان، در وسط جبهه متصل به باغ قرار گرفته و طرحی تقریبا مانند هشت بهشت اما به شکلی ساده دارد. جلوخان نوعی فضای شهری به حساب می آید که غالبا به عنوان فضایی رابط میان یک فضای معماری و یک فضای شهری مانند بازار، معبر یا میدان مورد استفاده قرار می گرفت. در طراحی مجموعه تاج محل، اصل سلسله مراتب (توجه به نحوه ترتیب، تنظیم و استقرار عناصر بر اساس اهمیت معنوی و نمادین فضاها) مورد توجه بوده است.
در این مجموعه، حرکت شخص از دنیوی ترین نماد (بازار) آغاز می شود و به اخروی ترین نماد مجموعه (مزار) منتهی می شود. در این بین، میدان جلوخان فضایی رابط و برزخ گونه بین بازار و مزار (دنیا و آخرت) است. حضور مزار در باغ را نیز می توان استعاره ای از حضور انسان در بهشت دانست. توجه به اصول تقارن، مرکزیت و ریتم نیز از دیگر ویژگی های این مجموعه است که آن را این چنین ارزشمند ساخته است.
در متون تاریخی به نام معمار این مجموعه اشاره نشده است اما در برخی از متن های متأخر، از استاد عیسی نام برده شده که بعضی او را اهل شیراز و عده ای وی را اهل استانبول دانسته اند. برخی از پژوهشگران نیز به یک نسخه خطی اشاره کرده اند که در آن به «استاد عیسی شیرازی نقشه نویس» و «امانت خان شیرازی طغرانویس» اشاره شده است. علاوه بر این، در برخی متون به شخصی به نام استاد احمد لاهوری اشاره شده است.
نکات جالب درباره تاج محل
- گفته می‌شود برای ساخت این بنا بیست هزار کارگر، استادکار، معمار، سنگ‌تراش، نقاش، فلزکار و جواهرتراش به مدت بیست و دو سال از نقاط مختلف آسیا به‌خصوص ایران، شبه قاره هند، آسیای میانه و آناتولی شرکت داشته‌اند.
- بنای تاج‌محل در ساعات مختلف روز رنگ‌های متفاوتی به خود می‌گیرد به طوری كه در هنگام صبح به رنگ صورتی، در عصر به رنگ سفید شیری، و در شب وقتی نور ماه روی آن می‌افتد به رنگ طلایی است. گفته می‌شود استفاده از چنین ایده‌ای در این بنا نشان‌دهنده ذات تغییرپذیر انسان است كه این مسئله در اخلاق و رفتار همسر شاه‌جهان كاملا نمود داشته است.
- طراحی و اجرای این بنا ۱۷ سال به طول انجامیده است.
- به نوشته تاریخ‌نگاران، شاه‌جهان در پی درگذشت محبوب‌ترین همراه زندگی‌اش خلعت شاهانه‌اش را به عبای سفید عوض کرد و یک سال سوگوار بود. شاهی که قبلا برای توسعه دامنه سلطنتش خون فراوانی ریخته بود، گوشه‌نشین شد و برای مدتی دخترش «جهان‌آرا» به امور دولتداری پرداخت. روایت حاکی است که موهای سیاه شاه جهان طی یکی دو ماه سوگواری سفید شد.
- در دو طرف بنای اصلی دو بنای کوچک‌تر و قرینه به چشم می‌خورد که در سمت غرب یک مسجد سه‌گنبدی وجود دارد که از ماسه‌سنگ (قهوه‌ای مایل به قرمز) ساخته شده و در شرق بنایی است که زمانی از آن به عنوان مهمان‌سرا به کار می‌رفته است.
- هر چهار وجه تاج‌محل به صورت قرینه ساخته شده‌اند و در طراحی آن از اصول تقارن در معماری به زیبایی استفاده شده است.
- از بیش از هزار فیل برای جابه‌جایی و حمل و نقل مواد و مصالح مورد نیاز ساخت تاج‌محل استفاده شده است.
- در طول شورش‌های سال ۱۸۵۷ در هند بسیاری از سنگ‌های قیمتی این بنا توسط انگلیسی‌ها از دیوارهای تاج‌محل جدا شد.
نویسنده: مجله ستاره
بروزرسانی: 5 دی 1400
Mohamad
سلام خیلی ممنون بابت مطالبتون واقعا عالی بود و به دردم خورد من خودم تا حالا تاج محل رفتم توی سفری که به هند داشتم واقعا بنای قشنگیه بازم ممنون