رد مظالم چیست؟

ستاره | سرویس مذهبی – هر مسلمان موظف است تمام حقوقی که بر گردن دارد را پرداخت کند، اما در مواردی پیش می‌آید که پرداخت این حق به دلایلی امکان پذیر نیست. این مقاله به شرح و بررسی کاربرد رد مظالم می‌پردازد.

 

معنی مظالم چیست؟

واژه مظالم جمع مظلمه عبارت است از چیزى که به ستم از کسى گرفته شده است و در اصطلاح اموال حرامى است در دست انسان و صاحبان آن را نمی‌شناسد. در این صورت باید با اجازه مجتهد جامع شرایط به فقیر بدهد. (لسان العرب و دهخدا، ماده «ظلم»)

 

رد مظالم چیست؟

بسیاری از افراد در زمانی که اطلاعات مذهبی زیادی نداشته‌اند سابقه این را داشته اند که از اموال دیگران بدون اجازه استفاده کنند. استفاده بی‌اجازه از وسایل شرکت، خوردن از میوه‌های یک باغ یا محصولات کشاورزی باغبانی که دیگر از وجودشان هیچ خبری نداریم از مواردی هستند که کمتر کسی تجربه‌شان را نداشته است. در پاسخ به این سوال که رد مظالم چیست؟ می‌توان گفت: جبران بدهکاری‌هایی که بازپرداختشان شدنی نیست را رد مظالم می‌گویند. بدین صورت که بدهکاری توسط بدهکار پرداخت می‌شود، اما از آنجایی که صاحب حق در دسترس نیست بدهکاری به نیابت از صاحب آن به فقرا اهدا می‌شود.

 

موارد وجوب رد مظالم

مواردی که باید رد مظالم کنیم بسیار زیاد هستند، اما چند نمونه پر تکرار که در کتب فقهی نیز ذکر شده‌اند را به شکل گزیده نقل می‌کنیم:

۱- مال پیدا شده (لُقَطَة) که صاحب آن را نمی‌شناسد و از پیدا شدنش مأیوس است.
۲- مالی که قرض کرده و طلبکار را فراموش کرده یا به او دسترسی ندارد.
۳- آن‌چه انسان در بین اموال خود می‌یابد و یقین دارد که مِلک خودش نیست.
۴- مالی را که شخصی غصب کرده و صاحب آن را پیدا نمی‌کند.
۵- شخصی در خدمت «ظَلَمة» بوده و به دستور او اموالی را از مردم گرفته است، ولی صاحبان آن‌ها را پیدا نمی‌کند.
۶- زرگری که می‌داند خرده‌های طلا و نقره به جا مانده در محل کار، مال مردم است و صاحبان آن‌ها راضی نیستند، ولی آن‌ها را نمی‌شناسد، و هم‌چنین است همه ارباب حرفه‌ها که مقداری از مال، نزد آنان می‌ماند و دارای ارزش هستند و صاحبان آن را نمی‌شناسند. در این مورد اگر در ابتدای قرار داد، شرط عفو کنند، دیگر نیاز به رد مظالم نیست.
۷- مالی‌ که از مراجعه‌کنندگان یا مهمانان در محل کار یا منزل و…، جا مانده است و مالکش معلوم نیست.

 

روش احتساب و پرداخت رد مظالم

مالی که از دیگران پیش ما می‌ماند و رد مظالم را واجب می‌کند را باید صرف فقرای شیعه کرد. استفاده از این مال که فرقی هم نمی‌کند کالا باشد یا پول، در کار‌های خیریه دیگر مثل فعالیت‌های عام‌المنفعه صحیح نیست و فقط باید خرج شیعیان مستمند شود، اما روش احتساب پرداختی در رد مظالم چیست؟ بخشی از نظر فقهی مراجع تقلید را به نقل از رساله عملیه انتخاب کرده‌ایم که پاسخگوی این سوال است:

“در محاسبه رد مظالم، اگر شخص مقدار آن را می‌داند همان مقدار را در صورت نومیدی از یافتن صاحبان آن با اجازه مرجع تقلید، صدقه بدهد، اگر مقدار آن را نمی‌داند به هر مقداری که یقین دارد، آن را صدقه بدهد. اگر مقدار را به هیچ وجه نمی‌داند باید یک پنجم مالی که در آن حرام قرار دارد را به نیت ادای وظیفه اعم از خمس و صدقه با اجازه مرجع تقلید صدقه بدهد. “ (برگرفته از توضیح المسائل امام خمینی و آیت الله وحید خراسانی)

 

شرط اقباض در رد مظالم چیست؟

یکی از مسائل حائز اهمیت در پرداخت صدقه و رد مظالم این است که “اقباض” صورت بگیرد. به این معنا که زمانی که شخصی قصد پرداخت صدقه یا رد مظالم را دارد باید حتما کالا یا مبلغ پرداختی را به دست فقیر برساند و توسط فقیر یا کسی که به دست فقیر می‌رساند قبض شود (گرفته شود). با این وجود کنار گذاشتن مال یا کالا برای پرداخت در آینده کفایت نمی‌کند و تا اقباض صورت نگیرد حکم صدقه و رد مظالم را ندارد.

 

رابطه توبه و رد مظالم چیست؟

در فرهنگ اسلامی توبه کردن جایگاه بسیاری ارزشمندی دارد. اما توبه به سادگی تکرار چند لفظ در دهان نیست. همانطور خداوند گناهانی مانند دروغ گویی، بدزبانی، نگاه به نامحرم و… را با توبه کردن می‌بخشد گناهانی که اصطلاحاً حق الناس خوانده می‌شوند نیز مشمول بخشش الهی خواهند شد. اما با این تفاوت که در این موارد باید حسابی که با افراد دیگر دارید را تسویه کنید. به عبارت دیگر ابتدا باید تمام بدهی‌هایی که قصب اموال دیگران است را پرداخت کرد و بعد نوبت توبه به درگاه الهی می‌رسد. حال اگر صاحب حق در دسترس نیست ابتدا باید رد مظالم کرد و بعد توبه پذیرفته می‌شود.

 

روایتی درباره رد مظالم

در کتاب اصول کافی از شیخ کلینی روایتی نقل شده است که گفت و گوی امام صادق (ع) با شخصی دیگر است درباره رد مظالم. اکنون متن اصلی و ترجمه آن پیش روی شماست:

“الکافی عن علیِّ بنِ أبی حمزةَ:کانَ لی صَدیقٌ مِن کُتّابِ بَنی اُمیّةَ فقالَ لی: استأذنْ لی عن أبی عبدِ اللّه ِ. علیه السلام، فاسْتَأذَنتُ لَه علَیهِ، فأذِنَ لَه، فلَمّا أنْ دَخلَ سَلّمَ و جَلسَ، ثُمّ قالَ: جُعِلتُ فِداک، إنّی کنتُ فی دِیوانِ هولاءِ القَومِ فأصَبْتُ مِن دُنیاهُم مالاً کثیرا، و أغمَضتُ فی مَطالِبهِ ··· فهَل لی مَخرَجٌ مِنهُ؟ قالَ: إنْ قُلتُ لکَ تَفْعَلْ؟ قالَ: أفعَلُ. قالَ لَهُ: فاخْرُجْ مِن جمیعِ ما اکْتَسَبتَ فی دِیوانِهِم، فمَن عَرَفْتَ مِنهُم رَدَدْتَ علَیهِ مالَهُ، و مَن لَم تَعْرِفْ تَصَدّقْتَ بهِ، و أنا أضْمَنُ لکَ على اللّه ِ. عزّ و جلّ الجَنّةَ. “

(به نقل از کتاب اصول الکافی)

ترجمه:

“الکافى ـ. به نقل از على بن ابى حمزه: دوستى داشتم که از دبیران بنى امیّه بود؛ به من گفت: از امام صادق علیه السلام براى من اجازه ملاقات بگیر. من از حضرت اجازه خواستم و ایشان اجازه داد. وقتى آن مرد به حضور حضرت رسید، سلام کرد و نشست و سپس گفت: فدایت شوم، من در دستگاه ادارى این جماعت کار مى کردم و از دنیاى آنان به مال و منال فراوانى رسیدم و براى به دست آوردن آن، چشم بر هم نهادم (به حلال و حرام توجّهى نکردم) ··· آیا راهى براى بیرون آمدن [از این وضع]دارم؟ فرمود: اگر برایت بگویم انجام مى دهى؟ عرض کرد: انجام مى دهم. فرمود: از تمام مال و ثروتى که در دستگاه ادارى آن‌ها به دست آورده اى خودت را خلاص کن. کسانى را که مى شناسى مالشان را به آن‌ها برگردان و کسانى را که نمى شناسى از طرفشان صدقه بده. در این صورت، من براى تو ضمانت مى‌کنم که خداوند عزّ و جلّ تو را به بهشت برد. “