آشنایی با هنر کاشی کاری

ستاره | سرویس فرهنگ و هنر – از دیرباز تا به امروز از روش‌های مختلفی برای معماری بنا‌ها استفاده می‌شود. یکی از این روش‌های جذاب معماری، کاشی کاری است که در سرزمین‌های اسلامی رواج دارد. برای آشنایی بیشتر با این هنر مقاله زیر را دنبال کنید.

 

تاریخچه‌ای از هنر کاشی کاری

• پس از اسلام و با گسترش دین اسلام در قسمت شرق، روش و تزئینات معماری دچار تحولاتی شد. در واقع اسلامیان آثاری را که خارج از چهارچوب آداب و رسوم اسلامی بود و حاوی تصاویر انسانی و حیوانی بودند را خراب کردند، زیرا آن‌ها معتقد بودند که هنر باید در خدمت علم و دانش باشد نه پرستش.
• کاشی کاری از هنر‌های قدیمی ایرانی است و قدیمی‌ترین کاشی ایران، کاشی‌های فیروزه‌ای اصفهان است که مناره‌های دوران سلوجقی با آن‌ها ساخته شده است.
• قرن هشتم را می‌توان اوج کابرد کاشی دانست که تا اواخر قرن دوازدهم تا انقراض صفویه ادامه داشت.
• رفته رفته با گذر زمان طرح‌های کاشی از اشکال هندسی فراتر رفت و با گل و بوته، حیوانات و پرندگان طراحی شد و به منازل راه یافت و بیشتر مورد توجه عموم قرار گرفت.
• امروزه کاشی کاری و کاشی سازی یکی از هنر‌های دستی مرسوم اصفهانیان است و کارگاه‌های متعدد کاشی سازی و هنرمندان کاشی کار زیادی در این شهر وجود دارد.
• کاشی کاران اصفهانی معتقدند که هنر کاشی کاری، به ویژه کاشی هفت رنگ، هنری است که از دوران‌های مختلف تاثیر گرفته و به کاشی امروزی رسیده است و هر رنگ نشان از یک دوره‌ی خاصی دارد.

 

 

• رنگ‌های کاشی‌های قدیم به خاطر ترکیب سرب و قلع موجود در آن‌ها دارای مقاومت زیادی بودند و با گذر زمان تغییر رنگ نمی‌دادند و زیبایی خود را حفظ می‌کردند. در حالی که امروزه رنگ‌های صادراتی استفاده می‌شود که دوام خیلی کمی دارند.
• در جستجو‌های باستان شناسان چغازنبیل، شوش و سایر نقاط باستانی ایران، علاوه بر لعاب روی سفال، خشت‌های لعابدار نیز یافته شده است.
• چند نمونه از هنر کاشی کاری ایران در شوش پیدا شده است که مربوط به کاخ هخامنشیان با قدمتی بیش از ۴۰۰ سال قبل از میلاد است که اکنون در موزه‌های فرانسه نگهداری می‌شوند. برخی از تزئینات برجای مانده از زمان هخامنشیان نشان از کاربرد آجر‌های لعابدار رنگی دارد. از تزیینات کاشی هم چنین برای آرایش کتیبه‌ها نیز استفاده شده است. رنگ پس زمینه‌ی کاشی‌های زمان هخامنشیان معمولا زرد و سبز و قهوه‌ای بوده است و لعاب روی آجر‌ها از گچ و خاک پخته تشکیل شده است.

 

 

• پس از گسترش اسلام یکی از کاربرد‌های ویژه‌ی هنر کاشی کاری، تزئیین و ساخت بنا‌های مذهبی شد و به دنبالش کاشی کاری یک روش جذاب برای تزئین کامل و پوشش بنا‌ها در سرزمین‌های اسلامی شد. رنگ اصلی و رایج کاشی‌های آن دوران رنگ فیروزه‌ای و لاجوردی بود که به‌صورت گسترده در کنار آجر‌های بدون لعاب به‌کار می‌رفت. در آن دوران کاشی‌کاری ابتدا برای آراستن قسمت‌های بالایی مناره‌ها، برجسته کردن جملات مذهبی و آسان‌کردن خواندن آن‌ها به‌کار می‌رفت؛ و به مرور زمان جای خود را در تزئینات بنا‌ها باز کرد، طرح‌های هندسی با گُل‌بوته‌هایی به شکل قرینه در زمینه آمیخته شد و کم‌کم رنگ‌های شفاف نیز به آن‌ها اضافه شد.
• در دوران صفویه هنر کاشی کاری به اوج کاربردش رسید به گونه‌ای که هنوز هم آثار کاشی کاری زمان شاه عباس که در اصفهان انجام می‌شد، از لحاظ کیفیت و ترکیب رنگ بی نظیرند. نمونه‌ای از این کاشی کاری در مسجد شیخ لطف الله در اصفهان، زیباترین معرق کاری دنیاست.

 

 

کاشی معروف هفت رنگ

پس از اسلام هنرمندان کاشی کاری ایرانی با ترکیب کردن کاشی‌های با رنگ‌های مختلف، نوعی کاشی معرق را ارائه دادند و خشت‌های کاشی‌های ساده و یکرنگ دوره‌ی قبل از اسلام را به رنگ‌های متنوع آمیخته و کاشی «هفت رنگ» را ساختند. رنگ‌های اصلی کاشی هفت رنگ عبارتند از: سیاه، سفید، لاجوردی، فیروزه‌ای، قرمز، زرد و حنایی.
کاشی‌های هفت رنگ با شکل و ابعاد منتظم و معولا به شکل‌های مربع، مستطیل، شش ضلعی یا اشکال دیگر و در اندازه‌های متداول ۱۵×۱۵ و ۲۰×۲۰ سانتیمتر و برای مناره و گنبد در ابعاد ۱۵×۷٫۵ یا ۲۰×۱۰ سانتیمتر به صورت خشت با رنگ زمینه غالباً سفید تهیه می‌شوند.

 

 

کاشی‌ها را کنارهم می‌چینند، طرح مورد نظر را توسط سمبه بر روی کاغذ سوراخ می‌کنند، سپس طرح اولیه به کمک گرده زغال بر روی کاشی کپی می‌شود و پس از آن به وسیله اکسید منگنز، قلم‌گیری شده و بعد با رنگ‌های مختلف، امّا پایه حرارتی پایین‌تر از رنگ اول کاشی رنگ آمیزی می‌گردد و دوباره به کوره رفته وآماده نصب می‌شود.
یکی از معروف‌ترین تولید کنندگان کاشی هفت رنگ در جهان، صنایع کاشی امرتات سرام در یزد است که تقریباً تنها تولیدکننده کاشی هفت رنگ به روش صنعتی در دنیا و بهترین تولیدکننده کاشی لوکس به حساب می‌آید. کاشی هفت رنگ در زمان صفویه و در قصر‌های اصفهان بسیار استفاده می‌شد. امروزه از کاشی هفت رنگ در اماکن متبرکه و تاریخی و از کاشی‌های هفت رنگ صنعتی در تزئینات منازل، محل کار و قهوه خانه‌ها استفاده می‌شود.

 

کاشی معرق

وقتی قطعات بریده شده‌ی کاشی با نقش و رنگ‌های مختلف را بتراشند و در کنار یکدیگر قرار دهند و به قطعاتی بزرگ تبدیل کنند و روی دیوار نصب کنند، به روش کاشی کاری معرق کار کرده‌اند. نقش‌های کاشی معرق معمولا نقش‌های گره‌کشی و گا‌ها نقش‌های مختلف مانند گل و بوته‌سازی اسلیمی‌ها است که هرکدام جداگانه می‌توانند بنایی را زینت بخشد.

 

 

هنر کاشی کاری معرق در قرن ۴ و زمان سلجوقیان روبه پیشرفت رفت و در قرن هشتم هجری هنرمندان معرق‌کار به مراتب از هنرمندان عهد سلجوقی جلو افتادند. به گونه‌ای که توانستند اجزای معرق را کوچکتر و ظریف‌تر کنند. هنر معرق‌کاری در قرن‌های ۹و ۱۰ هجری به روش‌های شرقی خود رسید در این دوره مراکز مهم معرق‌سازی در شهر‌های اصفهان، یزد، هرات و سمرقند ایجاد گردید. اما در اصل باید گفت که مرکز اصلی این کار در دوران صفوی اردبیل بوده‌است. یکی از با قدمت‌ترین این آثار را می‌توان به مسجد کبود تبریز و بعد آن به شیخ صفی اشاره کرد؛ که بعد‌ها با تغییر پایتخت از اردبیل به اصفهان این هنر نیز همانند هنر‌های دستی دیگر به دستور شاه به اصفهان منتقل شدند، و شروع به ساخت بنا‌های تاریخی، چون میدان امام کردند.
یکی از ویژگی‌های شاخص کاشی معرق این است که می‌تواند بر سطوح غیر مسطح همچون بدنه گنبد‌ها و گلدسته‌های کوچک و حتی مقرنس‌های ظریف نصب شود.

 

 

کاشی کاران مشهور

• استاد علی پنجه پور: از اساتید معاصر هنر کاشی کاری است که دارای سبک اصیل کاشی کاری است و هنرش را در جای جای ایران و خارج از ایران مشاهده می‌کنیم. از نمونه آثار ماندگار این استاد برجسته ایرانی، می‌توان به گلدسته‌های حرم مطهر حضرت زینب کبری در کشور سوریه (به عنوان مرتفع‌ترین گلدسته‌های کاملاً پوشیده شده از کاشی معرق در دوران معاصر در سطح جهان) اشاره کرد. در حال حاضر نیز فرزندان استاد علی پنجه پور ادامه دهندگان و حافظان سبک هنری وی هستند.
• مرحوم مصدق زاده و آقاحسین مصدق زاده هم از دیگر اساتید این هنر بودند.

 

 

خط تزئین در هنر کاشی کاری

خط بنایی که از خط کوفی الهام گرفته است در کاشی کاری و معماری اسلامی جایگاه ویژه دارد و زینت بخش کتیبه‌های داخل محراب‌ها و بالای منار‌ها و پشت و پهلوی قوس‌ها است. این خط به خاطر برش آسانش و نداشتن خطوط کج و پرپیچ و تاب، در کاشی کاری و آجر کاری کاربرد فراوان دارد. در کاشی کاری شیوه‌های تزئینی دیگری هم وجود دارد به نام اسلیمی، گره‌چینی، خط بنایی، مقرنس کاری، رسمی بندی، چشمه و کاسه سازی یا شمسه زیاد و … که هر یک در جای خود از ارزش خاصی برخوردار است.

 

 

کلام آخر

در ایران امروزی کاشی بیشتر کاربرد سنتی دارد که در بنا‌های مذهبی یا سنتی استفاده می‌شود. علاوه بر این‌ها در میان انبوهی از مصالح معماری چون، گل، گچ، خشت، سنگ، چوب و … کاشی نقش عمده‌ای ایفا کرده و مکمل کار معماران است. همچنین در مکان‌های بهداشتی مانند حمام و توالت برای پوشش دیوارها نیز از کاشی استفاده می‌شود.

نظر شما در مورد هنر کاشی کاری چیست؟ اگر به صنایع دستی و هنرهای ایرانی اسلامی علاقه دارید، می‌توانید مقالات آشنایی با هنر قلمکاری و آشنایی با هنر خاتم کاری را نیز مطالعه کرده و دیدگاه‌های خود را در بخش نظرات با ما به اشتراک بگذارید.