آشنایی با ساز چنگ

ستاره | سرویس هنر – یکی از ساز‌های مرسوم غربی ساز چنگ با قدمتی دیرینه است. همچنین در تاریخ ایران از ساز چنگ به وفور نام برده شده است. در سال‌های ۱۹۶۱ تا ۱۹۶۶ باستان شناسان مهری را در تپه‌ی چغامیش خوزستان پیدا کردند که مربوط به هزاره چهارم قبل از میلاد و دوران ایلامیان بوده و یک نوازنده‌ی چنگی منحنی با شش سیم را نشان می‌دهد. همچنین آثاری یافت شده که در آن دسته‌ای نوازنده‌ی خانم مشغول به نواختن چنگ هستند. با نگاهی بر نقش‌برجسته‌های طاق بستان نوازندگان چنگ را می‌بینیم که در قایق برای شاه ساسانی که به شکارگاه آمده چنگ می‌نوازند. به طور کلی تصویر چنگ را در تمام آثار باستانی از دوران هخامنشیان گرفته تا سلوکیان می‌توان مشاهده کرد. همچنین شاعرانی، چون حافظ، جامی، سوزنی سمرقندی، نظامی، مولوی و … در اشعار خود از ساز چنگ زیاد یاد کرده‌اند. در ادامه به معرفی ساز چنگ می‌پردازیم.

 

 

معرفی ساز چنگ

چنگ را در زبان ایتالیایی و اسپانیایی Arpa، در زبان آلمانی Harfe، در زبان فرانسه Harpe و در انگلیسی Harp می‌نامند. یک ساز زهی و تقریبا مثلثی شکل از جنس چوب افرا و گردو است که در اندازه‌های مختلف ساخته می‌شود؛ لذا تعداد سیم‌هایش می‌تواند از ۱۹ تا ۴۷ متفاوت باشد. 

با توجه به قدمت چنگ در تاریخ، در طی این سالیان این ساز در اشکال متفاوت با تعداد سیم‌های متقاوت وجود داشته به طوری که در ابتدا دارای ۴ سیم، سپس ۱۱ سیم و در دوران اسلامی به ۳۵ سیم رسید‌ه‌است. چنگی که در اواخر قرون وسطی در اروپای غربی رایج شد به شکل مثلث بود و در سال ۱۷۲۰ این ساز تکامل بیشتری یافت و پدال‌هایی را بر آن افزودند که بر قدرت نوازندگی ساز افزود. سپس در سال ۱۸۱۰ شخصی به نام سباستین آرا بازهم این ساز را تکمیل‌تر کرد تا این ساز توانایی نواختن گام‌های کوچک و بزرگ را پیدا کند. از آن به بعد هم استفاده از این ساز در ارکستر‌ها رواج یافت و به شکل امروزی رسید. همچنین بدنه چنگ‌ها که در ابتدا کمانی شکل بود، بعد‌ها با صاف شد و ساختاری محکم‌تر پیدا کردند. 

 

 

اجزای تشکیل دهنده‌ی چنگ

چنگ‌های امروزی شامل گردن، ستون، سیم و جعبه‌ی طنینی هستند. جنس سیم‌های ساز چنگ از روده‌ی گوسفند و در اصوات بم از جنس فولاد است. درسیم‌های این ساز نت دو را با رنگ قرمز و نت فا را با رنگ آبی یا سیاه و سایر نت‌ها را با رنگ سفید مشخص می‌کنند. جعبه صوتی چنگ گاهی مستقیم و بدون انحنا و در مواردی منحنی بوده است.

برای به صدا در آوردن این ساز باید از کف دست و چنگ زدن بر سیم‌ها کمک گرفت؛ و به هیچ عنوان از زخمه استفاده نمی‌کنند و فقط با انگشتان دو دوست نواخته می‌شود. تکنیک نوازندگی این ساز در جهان هشت‌انگشتی است، اما تکنیک نوازندگی در ایران طبق اطلاعات به دست آمده از مستندات باستان شناسان، تکنیک ده‌انگشتی است.

 

 

چنگ های دارای پدال

برخی از چنگ‌ها دارای پدال هستند که به آن‌ها pedal harp می‌گویند. پدال چنگ‌ها دارای گستره‌ی صوتی شش و نیم اکتاو، وزن ۳۵ کیلو گرم، ارتفاع ۱۸۵ سانتی‌متر عمق یک متر و عرض ۵۵ سانتی متر هستند. چنگ‌های دارای پدال معمولا ۴۰ تا ۴۷ سیم دارند. این ساز دارای هفت پدال است که هرکدام وظیفه‌ی دیز یا بمل کردن یک نت‌ موسیقی را بر عهده دارد. هر پدال می‌تواند در ۳ حالت قرار بگیرد، در حالت بالا نت بمل اجرا می‌شود، در حالت وسط نت طبیعی اجرا می‌شود و در حالت پایین نت دیز اجرا می‌شود. توجه داشته باشید که در پدال هارپ ۳ سیم هیچ وقت دیز یا بمل نمی‌شوند که عبارتند از: زیرترین سیم (سل،G) و بم‌ترین سیم (دو،C) و سیم بعد از آن (ر،D).

چنگ‌هایی که پدال ندارند دارای یک بازو برای تغییر کلید‌ها هستند که قادر به کنترل فقط یک سیم در آن واحد هستند.

مزایای چنگ‌های دارای پدال

• نوازنده می‌تواند سریع کلید‌ها را عوض کند.
• برای نواختن قطعات کروماتیک مناسب است.
• توانایی نواختن موسیقی جاز را دارد.
• قادر به تولید صدا‌های پر قدرت است و برای نوازندگی در ارکستر مناسب است.

معایب چنگ‌های دارای پدال

• دارای وزن زیاد است. (بالای ۳۵ کیلوگرم)
• قیمت بالایی دارد.

 

 

انواع چنگ

به طور کلی چنگ‌ها را به چهار دسته‌ی کلی تقسیم می‌کنند:

• چنگ ارکستری
• چنگ سنتی
• چنگ باستانی
• چنگ تزیینی

و از لحظ فرم و شکل ظاهری انواع متفاوتی دارند که برخی از آن‌ها عبارتند از:

• چنگ زاویه‌دار
• چنگ منحنی
• چنگ ون
• چنگ کندوگ
• چنگ ون کنار ساسانی
• چنگ لیر (چنگی در یونان که به شکل U. است)

 

 

در ایران چنگ‌نوازان بسیار زیادی نداریم شاید فقط یک چنگ‌نواز حرفه‌ای باشد به نام عبدالعلی باقری نژاد که به اجرای برنامه و کنسرت‌ می‌پردازد. عبدالعلی باقری نژاد را احیاگر چنگ ایرانی می‌نامند.

در پایان قطعه‌ای بشنوید با نوای دلنشین چنگ: