سونامی چیست و چرا اتفاق می‌ افتد؟

سونامی، واژه‌ای که هر چند وقت یک‌بار خبرساز می‌شود و در صدر اخبار قرار می‌گیرد! هرگاه با کشت و کشتار و ویرانی زیاد همراه باشد به فاجعه‌ای تبدیل می‌شود که تا روزها و هفته‌ها در مورد آن و خرابی‌های وحشتناک و قدرت ویرانگر این بلای طبیعی سخن رانده می‌شود و جامعه جهانی را سیاه پوش و عزادار می‌کند.

 

تراژدی سونامی 

ترس، وحشت، ویرانگری و مرگ و نابودی انسان‌ها! سونامی، واژه‌ای که با ویرانگری، خرابی، ترس و وحشت، از دست رفتن منابع عظیم مالی و اقتصادی و از همه بدتر، با از دست رفتن جان بسیاری از انسان‌های بی‌گناه همراه است.

چه بسا بسیاری از این افراد زنان یا حتی کودکان معصومی هستند که مشغول بازی و شیطنت‌های کودکانه و غرق در دنیای شاد و پر سرور خود هستند که به ناگهان سایه وحشتناک این غول بی شاخ و دم و این دیو هزار سر به یک‌باره از اعماق دریاها تنوره کشیده روی زندگی آن‌ها پهن می‌گردد و در یک آن بر سر بسیاری از کودکان وحشت‌زده که هنوز نمی‌توانند عمق فاجعه را درک کنند که چه بلایی قرار است نازل شود، فرود آمده و جان این طفلان پاک را می‌گیرد، و چنان سریع این کار را انجام می‌دهدکه شاید بسیاری از این کودکان حتی مجال جیغ زدن هم پیدا نمی‌کنند و در کسری از ثانیه آنان با هفت هزار سالگان هم‌خانه و همسایه می‌کند! 

 

 

سونامی چیست؟

این پدیده را در فارسی به نام‌های دیگری یاد کرده‌اند: امواج کشنده یا آب‌تاز، آبلرز که در زبان انگلیسی به آن سونامی (املای آن به انگلیسی: Tsunami است) و برخی افراد نیز به اشتباه آن را تسونامی تلفظ می‌کنند، چون اطلاع ندارند که حرف «ت» اول این واژه تلفظ نمی‌شود.

این حادثه یکی از مخوف‌ترین بلایای طبیعی است که خسارات ویرانگری به بار می‌آورد. البته این پدیده نیز مانند سیل، زلزله، آتشفشان و دیگر بلایای طبیعی شدت و ضعف دارد.

 

علت به وجود آمدن سونامی چیست؟

سونامی به لرزش شدید آب دریا گفته می‌شود که در پی زمین‌لرزه‌های زیر دریا پدید می‌آید. آبی که به لرزه در می‌آید به‌شکل موج‌های عظیم به کرانه‌ها رسیده و ویرانی‌های گاه غیرقابل باوری را به بار می‌آورَد.

شکل گیری و به‌وجود آمدن آن به علل مختلفی بستگی دارد که همه آن‌ها به دلیل حوادث طبیعی رخ می‌دهند. اکثر آنها معمولاً پس از یک زمین‌لرزهٔ بزرگ در اعماق دریاها و اقیانوس‌ها (با حرکت انرژی عظیم آزاد شده رو به بالا)، فعالیت کوه‌های آتشفشانی، لغزیدن زمین یا برخورد شهاب‌سنگ‌ها پدید می‌آیند. پس از رخ دادن این حادثه و اتمام آن، معمولاً گسل‌های بزرگی در بستر دریاها پدید می‌آیند. 

این پدیده موقعی شروع می‌شود که نیروی عظیمی از انرژی در کف دریا آزاد شده و حجم عظیمی از آب به‌سرعت مرتفع و به شکل امواج بسیار بلندی درمی‌آید.  

همچنین برخلاف امواج معمولی، انرژی بسیار قدرتمندی که این پدیده را به سوی کرانه می‌راند، نه روی سطح آب، بلکه از میان آب حرکت می‌کند و با قدرت بسیار زیادی امواج آب با ارتفاع بسیار زیاد را به وجود می‌آورد. این انرژی عظیم امواج بلند آب را با قدرت و سرعت زیاد به سوی ساحل می‌راند.

ارتفاع امواج در این حادثه معمولاً در بسیاری از موارد تا هنگامی که به کنار ساحل برسد بیش از یک متر نیست و معمولاً به همین دلیل چندان قابل تشخیص نیست. سونامی‌ها اغلب به صورت رشته‌ طغیان‌های قدرتمند و سریع آب و نه به صورت یک موج منفرد غول‌آسا ظاهر می‌شوند که در آنی ساحل و سازه‌های نزدیک آن را به کام نیستی و نابودی می‌کشاند و به خصوص باعث تخریب بسیار زیاد می‌گردد. 

۵ تا ۹۰ دقیقه پس از موج خروشان و ضربه اولیه، ممکن است امواج دیگری به دنبال آن به ساحل برسند. قطار موج این حادثه، پس از حرکت به صورت رشته‌ای از امواج در فواصلی طولانی، خود را با شدت و قدرت زیاد به ساحل می‌کوبد.

 

فرق سونامی با تسونامی در چیست؟

واژه‌ی سونامی در انگلیسی با املای تسونامی «Tsunami» نوشته می‌شود، ولی در هنگام خواند حرف «T» که در اول این کلمه می‌آید، خوانده نمی‌شود و سونامی تلفظ می‌گردد.

 

فرق سونامی و سیل و جزر و مد چیست؟

سیل از بارش باران و جمع شدن آب باران تشکیل می‌شود، اما سونامی امواج خروشانی است که از کف دریاها و اقیانوس‌ها به دلیل آزاد شدن منبع عظیمی از انرژی مانند آتشفشان، زلزله، لغزش زمین کف دریا و … حادث می‌شود.

این پدیده گاهی اوقات به عنوان امواج جزر و مدی نامیده می شود. این اصطلاح یک زمانی پرطرفدار بود، زیرا جزر و مد را می‌توان متداول‌ترین و ساده‌ترین شکل سونامی دانست. منتهی در جزر و مد آب دریا امواجی ملایم تولید می‌کند که برای انسان قابل پیش‌بینی است که تا چه قسمت کرانه نفوذ می‌کند، اما در سونامی جزر و مدهای فوق‌العاده شدید شکل می‌گیرد.

سونامی و جزر و مد هر دو امواجی از آب تولید می‌کنند که به داخل خشکی حرکت می‌کنند، اما در مورد سونامی، حرکت آب به داخل خشکی ممکن است با شدت و فشار و قدرت بسیار زیاد و ویرانگر همراه باشد که در بسیاری از موارد حتی ممکن است قدرت تخریبی مخوف آن قابل پیش‌بینی نباشد.

 

 

قدرت و سرعت امواج سونامی چه اندازه است؟

سرعت موج‌های آبلرزه‌ای، فوق‌العاده زیاد است که گاه انسان را مات و مبهوت می‌سازد. سرعت این امواج گاه به بیش از ۸۰۰ کیلومتر در ساعت می‌رسد که نشان از قدرت بسیار وحشتناک آن دارد. تصور کنید امواجی عظیم با ارتفاع غول‌آسا و با چنین سرعتی به سازه‌ای که ساخت دست بشر باشد برخورد کند، هر اندازه که آن سازه محکم و مقاوم ساخته شده باشد آیا قدرت مقاومت در برابر امواجی با چنین سرعت و قدرت که انرژی غیرقابل تصوری را آزاد می‌کند، دارد؟

 

 

سونامی های وحشتناک تاریخ

در طول تاریخ موارد عظیم و وحشتناک بسیاری رخ داده که در ادامه به برخی از بزرگترین آن‌ها اشاره می‌شود. البته باید این نکته را نیز در نظر گرفت که آمار ارائه شده به خصوص در کشورهای فقیر که قادر به آمارگیری دقیق نبوده‌اند، مسلما بسیار بیشتر از این تعدادی است که اعلام گردیده است.

۱. سونامی اقیانوس هند در سال ۲۰۰۴ با بیش از ۲۳۰ هزار کشته

در صبح روز ۲۶ دسامبر ۲۰۰۴ (یک شنبه ۲۶ دی ماه ۱۳۸۳)، زمین لرزه‌ای زیر آب به بزرگی ۹.۱ ریشتر باعث ایجاد حادثه عظیمی شد که سراسر اقیانوس هند را درنوردید و ابتدا بخش‌های ساحلی زیادی از سرزمین اندونزی را به کام خود کشید و پس از آن تایلند، سریلانکا، هند، آفریقای جنوبی و ۱۱ کشور دیگر را در عرض چند ساعت در بر گرفت و علاوه بر خسارات مالی و اقتصادی بی شمار، انسان‌های زیادی را نیز به کام مرگ فرستاد.

این حادثه با اوج گرفتن امواجی به ارتفاع بیش از ۳۰ متر (تقریبا به ارتفاع یک برج ۱۰ طبقه)، بالاترین تلفات را به ثبت رساند که به کشته شدن بالغ بر ۲۳۰ هزار انسان منجر شد.

برآوردها نشان داد که خسارات مادی ناشی از ویرانی عظیم حدود ۱۰ میلیارد دلار بوده است. همچنین صدها هزار نفر را به دلیل تخریب روستاها، استراحتگاه‌ها، زمین‌های کشاورزی و زمین‌های ماهیگیری، آواره کرد. 

قبل از این این حادثه، هیچ آمادگی و راهبردهای ارتباطی مناسبی در اقیانوس هند برای این نوع بلایا وجود نداشت. از آن زمان، دانشمندان بهبود درک سونامی را در اولویت قرار داده و روش انجام تحقیقات و آماده‌سازی را تغییر دادند. از بین بدترین پنج سونامی، این مورد از همه آن‌ها مرگبارتر بوده است.

۲. زلزله و سونامی مسینا در سال ۱۹۰۸ (۱۲۸۷)

جنوب ایتالیا در اوایل صبح روز ۲۸ دسامبر ۱۹۰۸ (۷ دی ۱۲۸۷) به دلیل زلزله متحمل ویرانی زیادی شد. زلزله و سونامی ۷.۵ ریشتری تقریباً به طور کامل مسینا و چندین شهر ساحلی در ایتالیا و سیسیل را ویران کرد. این فاجعه جان حداقل ۸۰ هزار نفر را گرفت و هزاران نفر دیگر را مجبور به فرار کرد. 

حتی پس از گذشت ۱۰۰ سال، دانشمندان هنوز با منشا ایجاد زلزله دست و پنجه نرم می‌کنند. یک مطالعه اخیرا در سال ۲۰۱۹، سرانجام گسل مسبب زلزله در دریای مدیترانه را پیدا کرد. نیروی ترکیبی زلزله و سونامی این فاجعه را به یکی از بدترین ۵ سونامی‌ تاریخ معاصر تبدیل کرده است.

 

 

۳. زلزله و سونامی والدیویا در سال ۱۹۶۰

قوی‌ترین زمین لرزه ثبت شده در تاریخ در ۲۲ می‌ ۱۹۶۰ (۲ خرداد ۱۳۳۹) در سواحل جنوبی شیلی رخ داد. در این روز زمین لرزه فوق تصور ۹.۵ ریشتری همراه با سونامی در سراسر اقیانوس آرام با امواجی به ارتفاع ۸۰ فوت (۲۴ متر) رخ داد. این زلزله و سونامی مخوف ۱۶۵۵ کشته، ۳۰۰۰ زخمی و دو میلیون بی‌خانمان در شیلی برجای گذاشت. این حادثه اقیانوس‌ها را درنوردید و میلیون‌ها دلار خسارت به هاوایی وارد کرد و حتی به مردم ژاپن و فیلیپین نیز رحم نکرد و تعداد زیادی از آن‌ها را به کام مرگ فرستاد.

 برآوردها، خسارات وارده را تنها در شیلی حدود ۵۵۰ میلیون دلار اعلام کرد. این فاجعه به این دلیل قابل توجه است که بزرگترین زمین لرزه‌ای بود که تاکنون ثبت شده و اولین سونامی جهانی را به وجود آورد که در چنین وسعت بسیار زیادی رخ داد. 

ذکر تنها همین نکته شاید کافی باشد که بتوانید عمق این فاجعه را تا حدودی تصور کنید: این حادثه هیچ گوشه‌ای از اقیانوس آرام را دست نخورده باقی نگذاشت و ویرانی‌های پی در پی زیادی را برجای گذاشت.

۴. زلزله و سونامی توهوکو در سال ۲۰۱۱

یکی از بدترین بلایای تاریخ ژاپن زمین لرزه بزرگی است که در ۱۱ مارس ۲۰۱۱ (۲۰ اسفند ۱۳۸۹) منطقه توهوکو در ژاپن را لرزاند. بزرگی این زمین لرزه حدود ۹ ریشتر بود که یک سری امواج  عظیم به ارتفاع حدود ۴۰ متر (بیشتر از ارتفاع یک برج ۱۰ طبقه) را به دنبال داشت.

 این فاجعه در کشور ژاپن که برای چنین حوادثی تا حدودی آمادگی دارد و راه‌های زیادی برای مقابله با آن را فراگرفته، باز هم چنان ناگهانی و غیر قابل پیش بینی رخ داد که جان بیش از ۱۵۵۰۰ نفر را گرفت و بیش از ۴۵۰ هزار نفر را بی‌خانمان کرد. خسارات مادی این حادثه حدود ۳۰۰ میلیارد دلار بوده است!

این حادثه همچنین منجر به ذوب هسته‌ای سطح هفت و انتشار مواد رادیواکتیو در نیروگاه فوکوشیما دایچی ژاپن شد. شش میلیون خانوار ژاپنی از برق و یک میلیون خانوار نیز برای مدتی از آب لوله کشی محروم شدند. حدود ۲۷۰ هزار نفر به دلیل اضطرار هسته‌ای مجبور به تخلیه شدند. در حالی که پاکسازی هنوز ادامه داشت، سطوح تشعشعات سریعتر از آنچه مردم انتظار داشتند کاهش یافت و برخی مناطق دوباره قابل سکونت شد.

۵. سونامی تنگه سوندا در سال ۲۰۱۸

حادثه تنگه سوندرا در ۲۳ دسامبر ۲۰۱۸ رخ داد. این سومین سونامی بزرگی است که در این منطقه ایجاد شده است، اولین بار در سال ۱۸۸۳ و دومین بار این حادثه در سال ۲۰۰۴ در این ناحیه اتفاق افتاد. این حادثه بدون هیچ هشداری همراه بود و حتی با این که این منطقه قبلاً دو مورد از بدترین سونامی‌های تاریخ مدرن را متحمل شده بود و مردم تا حدودی آمادگی مقابله با این بلا را داشتند، اما باز هم دست کم ۳۷۳ نفر جان خود را از دست دادند و صدها نفر دیگر ناپدید شدند و علاوه بر این، تقریباً ۲۰۰۰ نفر دیگر نیز آواره شدند.

مردم پس از این واقعیت متوجه این موضوع شدند که فعالیت آتشفشانی آناک کراکاتوآ باعث آن شده است. با این حال، سیستم هشدار ناقص بود، زیرا طراحی آن فقط برای شناسایی فعالیت‌های لرزه‌ای بود، نه آتشفشانی، که باعث شد این پدیده مردم منطقه را غافلگیر کند.

 

 

سخن نهایی

این پنج سونامی از بدترین و دردناک‌ترین آنها در یکی دو قرن اخیر است. اما چیزی که آن‌ها را در نوع خود به بدترین تبدیل کرده است، زمان وقوع آن‌ها است. متأسفانه، مردم انتظار و آمادگی وقوع آن‌ها را نداشتند. با این حال، هر یک از این تراژدی‌ها درسی را به همراه داشت که به مردم اجازه می‌دهد تا در آینده اقدامات پیشگیرانه بهتری برای نجات جان هر چه بیشتر خود و هم‌نوعان خود انجام دهند.