قالب شعری قطعه؛ معرفی و مقایسه با سایر قالب های شعری

 

قطعه یکی از قالب های شعری رواج داشته در تمام دوره‌های تاریخی است که از قسمتی از شعر قصیده برداشته شده است. از قالب شعری قطعه می‌توان برای ادبیات طنز و هجو نیز استفاده کرد. مست هوشیار از اشعار پروین اعتصامی و ضلال مبین از اشعار ملک الشعرای بهار را می‌توان از قطعه‌های معروف دوره معاصر دانست. در ادامه بیشتر به معرفی این قالب شعری می‌پردازیم.

 

 

قالب شعری قطعه

این قالب شعری را به این خاطر قطعه می‌نامیم که به نظر می‌آید قطعه‌ای از یک شعر قصیده است. علاوه بر این می‌توان گفت از این قالب شعری برای بیان موضوعاتی که باید به نثر بیان شود هم استفاده می‌شود؛ مانند موضوعاتی که از قبل به آن اندیشیده شده است؛ مثل حسبه حال، خاطره. البته این کار مربوط به زمانی است که در ادبیات آن زمان، بیان منظومات در قالب نظم نسبت به نثر برتری داشت. (به مرور زمان قالب نظم برتری خود را از دست داد)

زمان پیدایش این قالب شعری به قرن سوم که زمان پیدایش شعر فارسی نیز بوده است برمی گردد؛ چرا که در اشعار رودکی شعر‌های زیبایی با این قالب دیده می‌شود. نکته‌ای که قابل توجه است این است که هیچ کدام از شاعران بزرگ ما به قطعه سرایی مشهور نیستند و این قالب شعری جزء رشته اصلی کاری آن‌ها نبوده است. اما به صورت پراکنده می‌توان در اشعار و دیوان‌های شعر بسیاری از شاعران، این قالب شعری را دید. از جمله شاعرانی که شعر قطعه معروف‌تری دارند می‌توان به انوری، ابن یمین، سعدی، ملک الشعرای بهار و پروین اعتصامی اشاره کرد.

ساختار و شکل قالب شعری قطعه‌

می‌توان گفت به مجموعه‌ای از بیت‌هایی که بر یک وزن و قافیه هستند، قالب شعری قطعه می‌گویند. تعداد بیت‌های این قالب شعری حداقل ۲ و حداکثر ۱۵ بیت است، اما در بعضی اشعار به ۵۰ بیت و بیشتر هم رسیده است. قطعه دارای مطلع مصرع نیست؛ یعنی قافیه‌ای که در آخر بیت اول آغاز شده در مصرع اول نیامده است. ساختار این قالب شعری به اینگونه است که مصراع‌های زوج هم قافیه هستند و از ابتدای شعر تا آخر دارای وحدت موضوعی هستند. ساختار قالب شعری قطعه به صورت زیر است.

————————— —————————○
————————— —————————○
————————— —————————○

 

چند مثال از قالب شعری قطعه

قطعه‌ای از پروین اعتصامی

آن نشنیدید که یک قطره اشک
صبحدم از چشم یتیمی چکید

برد بسی رنج نشیب و فراز
گاه در افتاد و زمانی دوید

گاه درخشید و گهی تیره ماند
گاه نهان گشت و گهی شد پدید

عاقبت افتاد به دامان خاک
سرخ نگینی به سر راه دید

گفت که‌ ای پیشه و نام تو چیست
گفت مرا با تو چه گفت و شنید

من گهر ناب و تو یک قطره آب
من ز ازل پاک تو پست و پلید

دوست نگردند فقیر و غنی
یار نباشند شقی و سعید

اشک بخندید که رخ بر متاب
بی سبب از خلق نباید رمید

داد بهر یک هنر و پرتوی
آنکه در و گوهر و اشک آفرید

من گهر روشن گنج دلم
فارغم از زحمت قفل و کلید

پرده نشین بودم ازین پیشتر
دور جهان پرده ز کارم کشید

برد مرا باد حوادث نوا
داد تو را پیک سعادت نوید

من سفر دیده ز دل کرده‌ام
کس نتوانست چنین ره برید

آتش آهیم چنین آب کرد
آب شنیدید کز آتش جهید

من بنظر قطره به معنی یمم
دیده ز موجم نتواند رهید

همنفسم گشت شبی آرزو
همسفرم بود صباحی امید

تیرگی ملک تنم رنجه کرد
رنگم از آن روی بدینسان پرید

تاب من از تاب تو افزونتر است
گر چه تو سرخی بنظر من سپید

چهر من از چهره جان یافت رنگ
نور من از روشنی دل رسید

نکته درینجاست که ما را فروخت
گوهری دهر و شما را خرید

کاش قضایم چو تو برمیفراشت
کاش سپهرم چو تو برمیگزید

 

 

قطعه کدوبن از انوری

نشنیده‌ای که زیر چناری کدوبنی
بررست و بردمید بر او بر، به روز بیست

پرسید از چنار که توچند روزه‌ای؟
گفتا چنار سال مرا بیشتر ز سی است

خندید پس بدو که من از تو به بیست روز
برتر شدم بگوی که این کاهلیت چیست؟

او را چنار گفت که امروز‌ ای کدو
باتو مرا هنوز نه هنگام داوری است

فردا که بر من و تو وزد باد مهرگان
آنگه شود پدید که نامرد و مرد کیست!

 

تفاوت قالب شعری قطعه با مثنوی

۱- تفاوت در شکل ساختاری قالب‌ ها

شکل و ساختار قالب قطعه به این صورت است که تنها مصراع‌های زوج هم قافیه هستند، اما در قالب شعری مثنوی، قافیه‌های دو مصراع یک بیت هم قافیه هستند و هر بیت قافیه جداگانه خود را دارد.

۲- تفاوت در مضمون

در قالب قطعه بیشتر به مضامین اجتماعی، تعلیمی، آموزشی و اخلاقی پرداخته شده است؛ در صورتی که شعر مثنوی بیشتر بر پایه داستان سرایی است و علاوه بر داشتن مضامین تعلیمی و اخلاقی، دارای مضامین عاشقانه و عارفاته نیز هست.

۳- تفاوت در وزن

تمام اشعار در قالب قطعه دارای یک وزن مشخص هستند؛ در حالی که در قالب شعری مثنوی چند وزن شناخته شده و مشهور وجود دارد که هر کدام از اشعار مثنوی از یکی از آن‌ها پیروی می‌کنند.

۴- تفاوت در تعداد ابیات

حداقل تعداد بیت در قالب قطعه ۲ و حداکثر ۱۵ است؛ در حالی که حداقل بیت در قالب شعری مثنوی ۲ است، اما محدودیتی در تعداد بیت‌ها ندارد و حداکثری برای آن تعیین نشده است و یک شعر بلند به حساب می‌آید.

 

تفاوت قالب شعری قطعه با قالب شعری قصیده

۱- تفاوت در زمان پیداش قالب شعری

قالب شعری قطعه در قرن سوم وارد شعر و ادب فارسی شد و در تمام دوره‌ها از این قالب شعری استفاده شده است. در حالی که قالب شعری قصیده در قرن چهارم وارد ادبیات فارسی شده و در قرن هفتم به بعد دیگر از آن استفاده نشده است.

۲- تفاوت در شکل و ساختار قالب شعری

ساختار قطعه به این صورت است که مصراع‌های زوج هم قافیه هستند، اما در قالب شعری قصیده، مصراع اول به همراه مصراع‌های زوج هم قافیه است.

۳- تفاوت در مضامین

در قالب قطعه بیشتر به مضامین اجتماعی، تعلیمی، آموزشی و اخلاقی پرداخته شده است؛ در صورتی که بیشتر مضمون قالب شعری قصیده، مدح و ستایش صاحب منصبان و در دوره‌های جدیدتر بیشتر مضمون عارفانه و سیاسی پیدا کرده است.

۴- تفاوت در تعداد ابیات

قالب قطعه بطور میانگین بین ۲ تا ۱۵ بیت دارد؛ درصورتی که قالب شعری قصیده حداقل ۱۴ بیت دارد و جزء شعر‌های بلند محسوب می‌شود.

۵- تفاوت در ارکان قالب شعری

با آنکه گفته می‌شود قالب قطعه، شعری است که از وسط شعر قصیده برداشته شده است، اما تفاوت اساسی که این قالب شعری با قالب شعری قصیده دارد این است که بیت مَطلَعی که در قطعه است مُصَرَّع نیست.

 

تفاوت قالب شعری قطعه با قالب شعری غزل

۱- تفاوت در زمان پیدایش

قالب قطعه در قرن سوم وارد ادبیات فارسی شد و در تمام دوره‌ها رواج داشته است؛ در صورتی که قالب شعری غزل در قرن ششم وارد شعر و ادب فارسی شد و دوران اوجش در قرن هفتم بود.

۲- تفاوت در ساختار

در قالب قطعه مصراع‌های زوج هم قافیه هستند؛ در صورتی که در قالب شعری مثنوی قافیه در مصراع اول به همراه مصراع‌های زوج هم قافیه است.

۳- تفاوت در وحدت موضوعی

قالب قطعه دارای وحدت موضوعی است، بگونه‌ای که از بیت اول تا بیت آخر شعر درباره یک موضوع صحبت می‌شود، اما در قالب شعری غزل هرکدام از بیت‌ها دارای یک موضوع هستند و استقلال محتوایی دارند.

۴- تفاوت در مضامین

قالب قطعه دارای مضامین اخلاقی، تعلیمی و آموزشی است؛ در حالی که قالب شعری غزل بیشتر حول مضامین عاشقانه و احساسی است.

 

تفاوت قالب شعری قطعه با قالب‌ های شعری دوبیتی، چهارپاره و رباعی 

اگر قطعه تنها دو بیت داشته باشد، برای تشخیص آن از قالب‌های شعری دوبیتی، چهارپاره و رباعی، اول باید به هم قافیه بودن مصراع‌های آن‌ها توجه کرد؛ بعد از آن به وزن بیت‌ها. به موارد زیر توجه کنید:

۱- اگر وزن آن بر وزن دوبیتی (مفاعیلن مفاعیلن فعولن) نباشد، قطعه است.

۲- اگر وزن آن بر وزن رباعی (مفعول مفاعلن مفاعیلن فع) نباشد، قطعه است.

نکته: ساختار و شکل قرارگیری قافیه‌ها در قالب‌های شعری دوبیتی و رباعی شبیه به هم است؛ به این صورت که قافیه مصرع اول با قافیه‌های مصراع دو و چهارم هم قافیه است.

۳- چهارپاره قالب شعری است که از چند بند تشکیل شده و هر بند چهار مصراع دارد که مصراع‌های زوج آن جداگانه باهم هم قافیه‌اند و از دوبیتی‌هایی تشکیل شده است که معنای منسجمی داشته و دارای مصرع‌هایی است که هم وزن هستند.

 

سخن آخر

از دیگر ویژگی‌های قطعه می‌توان به بکار بردن زبان محاوره در سرودن اشعار اشاره کرد. چراکه برای بیان حرفی معلوم، آن هم با مؤثرترین صورت به این زبان محاوره نیاز است. باتوجه به اینکه در قالب قطعه به بیان موضوعی واحد پرداخته شده است، در تمام بیت‌های قطعه یک توالی منطقی وجود دارد و بیت‌ها به دنبال یکدیگر هستند. شما کدامیک از شعر‌های قطعه را خوانده‌اید؟ لطفاً نظرات و پیشنهادات خود را ما و دیگر کاربران ستاره به اشتراک بگذارید.  عمده ترین فرق رباعی و دوبیتی چیست؟ این مطلب را نیز در ستاره بخوانید.