آشنایی با موسیقی جنوب ایران

ستاره | سرویس هنر – ایران در عین یکپارچگی و وحدت از نظر فرهنگی و قومی دارای کثرت و تفاوت است. یکی از مواردی که  این تفاوت‌های فرهنگی را به خوبی نشان می‌دهد، موسیقی فولکلوریک یا نواحی است که ریشه در گذشته‌های دور دارد. از شمال تا جنوب و از شرق تا غرب به هر شهری که پا بگذاریم نوای زندگی مردم آن منطقه را از صدای سازشان می‌توان شنید. در واقع موسیقی هرمنطقه از نظر لحن و بیان دارای خصوصیات مخصوص به خود است. در این مقاله به بررسی ویژگی‌های منحصر به فرد موسیقی جنوب ایران پرداخته‌ایم.

 

 

ویژگی موسیقی جنوب ایران

جنوب ایران از مناطقی است که در زمینه موسیقی نواحی حرف زیادی برای گفتن دارد، به خصوص در استان‌های خوزستان، هرمزگان و بوشهر. موسیقی جنوب ایران یکی از غنی‌ترین و در عین حال پیچیده‌ترین موسیقی‌های مناطق ایران است. همه می‌دانیم که قالب موسیقی جنوب ایران شاد و برگرفته از طبیعت گرم این منطقه است؛ ولی بر خلاف تصور خیلی از مخاطبان، این موسیقی چندان هم ساده نیست و خود دارای مقام‌ها و رسم و رسومات متنوعی است.

لازم به ذکر است که این شور و حرارت را می‌توان در عزاداری‌های جنوب هم مشاهده کرد که ازسنچ و دمام برای تولید موسیقی غم‌انگیز استفاده می‌کنند و حاصل آن با بیشتر موسیقی‌هایی که راوی غم و درد هستند و ریتمی آرام دارند، متفاوت است. در واقع یکی از ویژگی‌هایی که موسیقی محلی جنوب را متمایز می‌کند کارآیی آن در مراسم مذهبی است که خود دارای آواز و شیوه‌های متمایزی است. البته موسیقی ریتمیک جنوب شناخته شده‌تر از موسیقی سوگواری‌اش است.

 

 

مقام‌های مختلف موسیقی‎ جنوب ایران

• بندری: مشهورترین شیوه اجرای موسیقی در جنوب است که بسیار شبیه موسیقی آفریقایی و متأثر از موسیقی مهاجران آفریقایی به جنوب ایران است. موزیکی شاد و ریتم‌دار است. این موسیقی با استفاده از ساز‌های کوبه‌ای تومبا، تمپو و نی انبان که یک ساز بادی است و در مراسم‌های شاد و عروسی‌ها نواخته می‌شود.
• سبالو: یکی از فرم‌های معمول در موسیقی محلی استان هرمزگان و بوشهر سبالو است. آوازی است که با دایره همراه می‌شود و به وسیله‌ی خوانندگانی که دایره وار کنار هم می‌نشینند، اجرا می‌شود. خوانندگان هم زمان با اجرای سبالو، شانه‌های خود را به طرف راست و چپ حرکت می‌دهند. رقص و موسیقی سبالو هم متأثر از موسیقی آفریقایی است.
• یزله: یکی دیگر از فرم‌های رواج یافته یزله است که به وسیله گروهی از خوانندگان غیرحرفه‌ای اجرا می‌شود و فقط با دست زدن همراه است. در این موسیقی، ملودی بیش از همه حائز اهمیت است و به متن چندان اهمیتی داده نمی‌شود. این فرم از موسیقی جنوب ایران یکی ازفرم هایی است که در مراسم عزاداری از آن استفاده شده و با سینه زنی همراه است.
• لیوا: این موسیقی که در هرمزگان رایج است، برای شادمانی نواخته می‌شود و با رقص همراه است. نوعی از اجرای موسیقی بندری بوده که از موسیقی عربی و آفریقایی به خصوص سواحل زنگبار متأثر شده و به این دیار آمده است. در این نوع اجرای موسیقی از دهل‌های بزرگ و کوچک هم، چون پیپه (Pipa)، جفه (Joffa)، پونکه (Punka) و تویری (Tovairi) استفاده می‌شود. این موسیقی بیش‌تر در مراسم شادی اجرا شده و با رقص فردی و جمعی با ریتم‌های خاص اجرا می‌شود.
• موسیقی‌زار: مراسم آیینی زار یکی از رمزآلودترین و در عین حال پیچیده‌ترین موسیقی‌های ایران است. در این مراسم از ساز‌های مختلفی استفاده می‌شود که یکی از این ساز‌ها تبیره یا تنبوره نام دارد. این ساز فقط توسط «بابا زار» یا شخص دیگری که او اجازه دهد؛ نواخته می‌شود. مضراب این ساز از شاخ گاو یا گوسفندی که برای اجرای مراسم قربانی شده، ساخته می‌شود. زار اساسا مراسمی درمانی است که به باور مردم آنجا باعث می شود، جن از بدن فرد جن زده خارج شود. در این مراسم که با نام «سار» در سومالی نیز وجود دارد، فردی به نام بابازار یا مامازار هدایت مراسم را بر عهده دارد. در موسیقی زار از ساز تنبوره، ساز‌های کوبه‌ای دهل، دمام و دیره و همچنین آواز استفاده می‌شود.

 

 

•  رقص ازوا: در روز‌های عید قربان، عید فطر و خصوصاً در عروسی‎ها، عده‎ای از ناخداها، جاشو‌ها و ماهی گیران قشمی با ساز و دهل و طبل‎های بزرگ به کوچه‎ها و خیابان‎ها و میدان‎های شهر آمده و به علامت شادی و خوشحالی در حال نواختن طبل‎ها، به رقص و پای کوبی می‎پردازند.
• نی‌مه خوانی: نیمه موسیقی دریانوردان است. این موسیقی به هنگام کار در دریا اجرا می‌شود. در نیمه یک تکخوان با گروهی از هم سرایان آواز‌هایی را می‌خوانند که در ستایش دریا است.
• چاووشی: چاووشی را هنگام بدرقه یا در زمان استقبال از زائران می‌خوانند. چاووشی همچنین در شب سوم محرم، شب عاشورا یا اربعین در میان نوحه (واحد) و هنگام کار‌های ساختمانی و… نیز خوانده می‌شود. به‌طور کلی زمانی که نیاز به تقویت روحیه جمع باشد، آواز چاووشی خوانده می‌شود. چاووشی گاه به‌صورت مبادله آواز میان ۲ یا چند نفر خوانده می‌شود. خوانندگان چاووشی باید از صدایی رسا برخوردار باشند.
• شروه: نوعی دوبیتی خوانی و آوازی غمگین دشتستانی است که به زبان محلی اجرا می‌شود.
• شاهنامه خوانی: در محفل‌های شبانه با آواز‌های خاص خوانده می‌شود.
• خیام خوانی: با متری مشخص و به صورت ریتمیک با همراهی ضرب و دایره اجرا می‌شود. مردم جنوب به خیام خوانی و اینکه تا این اندازه در موسیقی این منطقه جریان دارد افتخار می‌کنند. از هر فرد بومی جنوبی‌ای که بخواهید یک شعر بخواند، بدون شک از اشعار خیام استفاده می‌کند.

در زیر یک نمونه از خیام خوانی بوشهری را می‌شنویم:

موسیقی بوشهر

بخش مهمى از موسیقى منطقه بوشهر را نوحه‌ها و آوازهاى مراسم عزادارى تشکیل مى‌دهد. سینه‌زنى در بوشهر همیشه با آواز همراه است. در این موسیقی بوق وظیفه هماهنگى را میان دو دسته مختلف به‌عهده دارد. براى خبر کردن مردم براى انجام مراسم سینه‌زنى از سنج و دمام استفاده می‌شود. شروع نواختن با بوق است و مراسم با دمام یا بوق تمام می‌شود. مردم بوشهر در ارتباط با مراسم سنج و دمام تعصب زیادى دارند و اجازه نمى‌دهند سنج و دمام را فرد غریبه‌اى بنوازد. ترانه‌هاى محلی بوشهر بیشتر از دو شاعر معروف محلى فایز و مفتون است. سبالو و یزله و شروه از فرم‌هاى موسیقى محلی بوشهر هستند که در بالا توضیح دادیم.

قطعه بوشهری یا علی از غلامرضاوزان و محسن شریفیان:

 

 

مقام‌هاى سازى و آوازی موسیقى بوشهری

• مولودی: نوعى حرکت دسته‌جمعى که در روزهاى بخصوصى مثل اعیاد مذهبى اجرا مى‌شود.
• شکی: موسیقى مراسم شادى است که با نى انبان یا نى جفتى همراه با دمام و یا دایره اجرا مى‌شود و با دست زدن همراه است.
• چوبى چهار دستماله: با نى انبان و دایره اجرا مى‌شود و نوازندگان هنگام نواختن با حرکات منظم پا به شکل خاصى دایره‌وار حرکت مى‌کنند و حول یک محور مى‌چرخند. معمولاً چند رقصنده‌ی زن در میان دایره با حرکاتى خاص رقص سنگینى را اجرا مى‌کنند، که فضاى خاصى بوجود مى‌آورد. این مقام امروزه بیشتر در میان کولى‌هاى بوشهر رایج است.
• بندری: از آهنگ‌هاى سازى منطقه بوشهر است که ریتمى تند دارد و مخصوص رقص است.
• حاجیونی: در بوشهر نوازندگان ماهر را از میزان مهارت در اجرای حاجیونی می‌شناسند و برای آن اهمیت ویژه‌ای قائلند. در واقع حاجیونی نوعی مقدمه برای تمام آهنگ‌ها، ترانه‌ها و رقص‌ها است و می‌توان گفت شروه‌ای است که توسط یک ساز (نی انبان یا نی جفتی) اجرا می‌شود.

قطعه چوبی چهاردستماله از سعیدشنبه زاده را می‌شنویم:

 

سازهاى مورد استفاده در موسیقی بوشهری

نى جفتی، نى تکی، بوق، دمام و سنج ساز لیوا بوشهری، نی انبان، عود، سنج، دهل، دمام و کاسوره

 

موسیقی هرمزگان

از آنجا که در منطقه جنوب به خصوص هرمزگان به جز ساکنان محلی، تیره‌های دیگری از جمله مهاجرین بسیار قدیمی آفریقایی نیز زندگی می‌کنند،‌ در بررسی موسیقی این منطقه توجه به ترکیب جمعیتی آن حائز اهمیت است. 

 

 

سازهاى مورد استفاده در موسیقی هرمزگان

• ساز‌های کوبه ای: دهل (صدای باس)، لیوا (سازی اصالتاً آفریقایی که در مراسم مذهبی خاصی استفاده می‌شود و ساخته شده از تنه درخت که مخصوص مراسم زار می‌باشد)، تخته (دو تیکه چوب که معمولاً زن‌ها در کنار دهل روی هم میزنن)، کوزه
• سازه‌ای زهی‌: عود، چنگ، قیچک با کوکی خاص که نزدیک به موسیقی بلوچی است، kora (سازی اصالتاً آفریقایی)
• ساز‌های بادی‌: جفتی (سازی شبیه نی انبان، اما بدون انبان)، سرنا

 

موسیقی خوزستان

یکی از سبک‌‌های موسیقی مردم عرب خوزستان علوانیه است. در این سبک که توسط شخصی به نام علوان شویع از ساکنان اهواز به شهرت رسید، یک نفر شعری در قالب “ابوذیه” می‌خواند و در کنار خواننده نوازنده‌ای با ساز “ربابه” او را همراهی می‌کند.

 

 

قالب شعر “ابوذیه” از چهار مصرع تشکیل می‌شود که کلمه پایانی سه مصرع نخست شبیه به هم، اما با معنای متفاوت هستند.

لحن علوانیه با سازی به نام رباب یا ربابه که شبیه به کمانچه اما ساده‌تر است و یکی از ساز‌های مردم عرب خوزستان به حساب می‌آید،  نواخته می‌شود.

این سبک به دلیل حزن زیبایی که دارد، نه تنها در خوزستان که در عراق نیز اجرا می‌شود. خواننده‌هایی مانند حسن معشوری، یاسر مشکوکی، سامر زرگانی، علی ادریس و علی رشداوی کریم باوی در خوزستان و خواننده‌های مشهوری چون “داخل حسن” و “سلمان منکوب” در عراق آن را اجرا می‌کنند.  “حسان اگزار کنانی” یکی از مهمترین علوانیه خوانان و نوازندگان ساز ربابه در اهواز بود که در سال ۱۳۸۸ درگذشت.

سبک موسیقی علوانیه اخیرا در فهرست آثار معنوی ملی ایران به ثبت رسید و قرار است این سبک موسیقی به عنوان یک محصول فرهنگی مشترک بین دو کشور ایران و عراق به عنوان میراث چند ملیتی به ثبت جهانی یونسکو نیز برسد.

 

ساز‌های مورد استفاده در موسیقی خوزستان

نی انبان، سنچ، دمام، دهل، عود، داربوکا، ضرب

 

 

شایان ذکر است که امروزه بخش وسیعی از ردیف و موسیقی دستگاهی موسیقی ایرانی، شامل گوشه‌ها و نغمه‌هایی است که از طریق موسیقی محلی چون موسیقی جنوب ایران، به این جایگاه راه یافته‌اند و مورد استفاده موسیقی‌دانان و آهنگسازان قرار می‌گیرند.