بیوگرافی ایرج بسطامی؛ صدای خاموش بم

کمتر کسی است که آهنگ گل پونه‌ها (گل پونه‌های وحشی دشت امیدم، وقت سحر شد…) را نشنیده باشد. خوب است بدانید خواننده‌ی این تصنیف دلنشین زنده یاد ایرج بسطامی است. با ما همراه باشید تا با این هنرمند، زندگی و کارهایش بیشتر آشنا شوید.

 

 

بیوگرافی ایرج بسطامی

ایرج بسطامی خواننده‌ی موسیقی سنتی ایرانی متولد ۱ آذر ۱۳۳۶ بود. وی در شهرستان بم در خانواده‌ای هنرمند و هنر دوست متولد شد. به طوری که پدر و پدر بزرگ و دیگر اجدادش هر کدام در نواختن ساز و آواز تجربه‌ای داشتند. زنده یاد ایرج بسطامی پنج برادر و دو خواهر داشت که یکی از برادرانش به نام نصرت الله با او دو قلو بود.

زندگی و رشد در خانواده‌ای هنردوست به علاوه‌ی استعداد ذاتی که داشت از سن پنج سالگی به آواز خواندن روی آورد. پدر بزرگش که به استعداد او پی برده بود تاکید می‌کرد که ایرج در آینده خواننده‌ی خوبی خواهد شد و همین امر موجب شد که پدرش او را در بهترین مسیر آموزش ببرد. ایرج در نخستین سال‌های آموزش ردیف‌های آوازی در مکتب تهران را به سبک استاد عبدالله دوامی نزد عموی خود به نام یدالله بسطامی فرا گرفت و به دنبال آن در سن ۲۲ سالگی به جرگه شاگردان استاد محمدرضا شجریان پیوست.

 

 

شروع فعالیت حرفه‌ای

وی از سن نوجوانی عمویش را که از نوازندگان چیره دست بم بود، الگو و معلم خود قرار داده بود. در همین دوران برادران بسطامی (ایرج، عباس و محمدعلی بسطامی) و محمد جواد خداوردی (شوهر خواهر ایرج) و نادعلی بنی اسدی گروهی را به سرپرستی یدالله بسطامی تشکیل دادند. این گروه اجرا‌هایی در رادیو و تلویزیون و اردو‌های رامسر برگزار کردند.

پس از آن ایرج بسطامی به کمک حسین سالاری (از نوازندگان به نام کرمان) موفق به شرکت در کلاس‌های آواز محمدرضا شجریان شد و با وجود مشکلات بسیار به عشق موسیقی و آواز هفته‌ای یک بار از بم به تهران سفر می‌کرد. پس از مدتی در محله پامنار تهران اتاقی اجاره کرد و در همان دوران به دلیل وقایع انقلاب دچار مشکلاتی در تمرین‌هایش شد، ولی همچنان با تلاش بسیار به تمرین هایش ادامه داد. در طی رفت و آمد به منزل استاد شجریان با پرویز مشکاتیان (نوازنده و آهنگساز سنتور) آشنا شد و نهایتا منجر به شرکت در گروه عارف شد.

پرویز مشکاتیان در رابطه با آشنایی خود با ایرج بسطامی گفته است:

اولین بار ایرج بسطامی را در خانه محمدرضا شجریان دیدم. در آن زمان ما چاووش را داشتیم. به خاطر شرایط اجتماعی آن زمان به خواننده‌های بیشتری با صدا‌های متفاوت نیاز داشتیم. من پشت در کلاس آواز استاد شجریان نشسته بودم تا هنرجو‌ها مرا نبینند. از آن جا بود که از صدای بسطامی خیلی خوشم آمد. ایشان صدای خوبی داشتند و مثل همه آدم‌های کویر نشین آدم خیلی مهربان و خوبی بود، بعد از کلاس مدتی با او صحبت کردم تا با نقطه نظراتش راجع به هنر و آواز و انگیزه خواندش آشنا شوم؛ ولی آن قدر ساده یافتمش که مصمم شدم تا با او یک سالی در مورد قضایای پیرامونی سوای موسیقی به گپ و گفتگو بنشینم.

ایرج بسطامی پس از ۷ سال کلاس‌های استاد شجریان را رها کرد و نزد استاد پرویز مشکاتیان به فراگیری تئوری و مبانی موسیقی پرداخت و در همین دوران با همکاری پرویز مشکاتیان آلبوم‌های افشاری مرکب، مژده بهار، افق مهر و وطن من را ارائه دادند.

در سال ۱۳۶۸ نخستین اثر ایرج بسطامی با نام افشاری مرکب منتشر شد. افشاری مرکب را پرویز مشکاتیان ساخت و بسطامی با آمادگی کامل آن را اجرا کرد.

سپس در حالی که ایرج بسطامی ۳۳ سال سن داشت گروه عارف با آواز ایرج و سرپرستی پرویز مشکاتیان برای اجرای کنسرت به اروپا رفت و این سفر آغازی برای موفقیت‌های بعدی این گروه بود.

 

 

اثر دیگر بسطامی بوی نوروز نام دارد که با همکاری گروه دستان و آهنگ سازی حمید متبسم ارائه شد. بسطامی همچنین آلبوم‌هایی با همکاری کیوان ساکت نیز ارائه داد. آلبوم‌هایی مانند فسانه، بی کاروان کولی. آلبوم سکوت با همکاری کوروش متین از دیگر کار‌های او بود.

وی آلبوم‌های خانه بوی گل گرفت و رقص آشفته، حال آشفته و آلبوم تصویری گل پونه‌ها را با همکاری حسین پرنیا خلق کرد. آلبوم موسم گل حاصل همکاری ایرج بسطامی و محمد رضا درویشی است. در این مجموعه برخی از تصانیف قدیمی قمرالملوک وزیری را بازخوانی کردند و پرویز مشکاتیان مسئولیت نظارت بر اجرا و نوازندگی سه تار را بر عهده داشت.

قابل ذکر است که برخی از آثار وی مانند بی کاروان کولی، خزان و آرزو و بداهه خوانی و بداهه نوازی پس از فوتش منتشر نشدند و آثار انتشار یافته پس از مرگ او مربوط به اجرا‌های خصوصی و ضبط‌های خارج از استودیوی او هستند (مثل خزان و آرزو) و طبق آنچه روی جلد آلبوم خزان و آرزو نوشته شده‌است، نباید انتظار داشت که از کیفیت استاندارد برخوردار باشند. هر چند این آثار پیش از انتشار پالایش و تصحیح شده‌اند.

 

اوج فعالیت ایرج بسطامی

زنده یاد ایرج بسطامی در سن ۴۰ سالگی به اوج فعالیت خود رسید به گونه‌ای که توانست طی ۱۴ سال فعالیتش، ۱۱ آلبوم موسیقی از خود به یادگار بگذارد. وی در آواز‌های دشتی در کل ایران شهرت بسیار دارد و بیشتر آوازهایش بر پایه‌ی ساز سنتور بود و در خواندن صدا‌های زیر و گام‌های بلند هیچ کس به پای وی نرسیده است.

او متاسفانه از پایان دهه‌ی ۷۰ به خاطر مشکلات زندگی دیگر کار جدی ارائه نکرد. ولی با این حال پرویز مشکاتیان او را یکی از تاثیرگذارترین‌ها در موسیقی ایرانی می‌داند که توانست پرتیتراژترین آلبوم‌های موسیقی را ارائه دهد. قطعه‌ی وطن من که با شعر ملک الشعرای بهار و آهنگ پرویز مشکاتیان ساخته شده است از طرف سازمان یونسکو به عنوان سرود ملی اعلام شد.

 

 

زندگی شخصی ایرج بسطامی

ایرج بسطامی در زمانی که به اوج فعالیتش رسیده بود با مرگ برادرش نصرت الله بسطامی مواجه شد و او مجبور شد که برای سرپرستی خانواده‌ی برادرش به بم برگردد. در زمانی که او برای فراگیری آواز به تهران رفته بود نصرت الله (برادرش) مخارج او را پرداخت می‌کرد به همین دلیل پس از مرگ نصرت الله، ایرج به بازماندگان برادرش ادای دین کرد. ایرج هرگز ازدواج نکرد و او به دور از جنجال و هیاهوی هنری در شهرستان بم و استان کرمان، به تدریس آواز برای جوانان محروم و مستعد بم و سرپرستی خانواده برادرش پرداخت.

 

آلبوم‌های ایرج بسطامی

• افشاری مرکب زمستان ۱۳۶۸
• افق مهر ۱۳۶۹
• مژده بهار زمستان ۱۳۷۱
• کنسرت ایرج بسطامی و گروه دستان زمستان ۱۳۷۱
• بوی نوروز زمستان ۱۳۷۱
• تحریر خیال ۱۳۷۲
• وطن من فروردین ۱۳۷۶
• فسانه ۱۳۷۷
• سکوت پاییز ۱۳۷۸
• رقص آشفته ۱۳۸۱
• موسم گل ۱۳۸۲
• ظهور ۱۳۸۳
• خزان و آرزو ۱۳۸۳
• کنسرت راست پنجگاه پاییز ۱۳۸۳
• بی کاروان کولی پاییز ۱۳۸۳
• حال آشفته زمستان ۱۳۸۳
• بیست سال با آثار پرویز مشکاتیان شماره‌های ۲ و ۳ زمستان ۱۳۸۵
• بداهه‌خوانی و بداهه‌نوازی ۱۳۸۶
• کنسرت ایرج بسطامی و گروه همایون (گل‌پونه‌ها ۱) ۱۳۹۰

 

مرگ ایرج بسطامی

این هنرمند در اواخر عمرش به بم که زادگاهش بود بازگشت و در خانه‌ای کاهگلی زندگی می‌کرد که متاسفانه در سحرگاه پنجم دی ماه ۱۳۸۲، در زلزله بم زیر آوار ماند و درگذشت. در طی این زمین لرزه، ایرج بسطامی به همراه تمام اعضاء خانواده برادرش (به جز خاطره، دختر برادر ایرج) از دنیا رفتند.

 

 

پس از مرگ

پس از زمین لرزه و مرگ ایرج بسطامی فاطمه بسطامی (خواهر ایرج) و محمدعلی بسطامی (برادر ایرج) بنیاد فرهنگی هنری ایرج بسطامی را تشکیل دادند. از فعالیت‌های این بنیاد می‌توان به برگزاری تلاش برای معرفی افراد به جامعه، برگزاری مراسم نکوداشت پرویز مشکاتیان و ایرج بسطامی اشاره کرد.

محمدعلی بسطامی (برادر ایرج بسطامی) در گزارشی از نشست مطبوعاتی نخستین جایزه آوازی ایرج بسطامی دربارهٔ معرفی جوانان اهل موسیقی به جامعه با بیان این که شجریان و مشکاتیان، ایرج را به جامعه شناساندند، گفت: به یقین ما در تمام مراحل کاری (معرفی موسیقی دانان به جامعه و..). مدیون این دو استاد بزرگ هستیم.

از دیگر فعالیت‌های این بنیاد تقدیر از هنرمندان در زمان حیاتشان است که در این باره می‌توان به مراسم بزرگداشت استاد پرویز مشکاتیان اشاره کرد.

پس از مرگ ایرج بسطامی کتابی تحت عنوان سکوت گویا از انتشارات آتنا به بازار عرضه شد. در این مجموعه درباره‌ی ایرج و آثار خوانده شده توسط وی سخن گفته‌اند.

 

 

پرویز مشکاتیان در مصاحبه‌ای دربارهٔ ایرج بسطامی می‌گوید: «تنها افتخارم در زندگی این است که ترانه وطن من با صدای ایرج، از طرف سازمان یونسکو سرود ملی اعلام شد.»

محمدرضا شجریان نیز دربارهٔ ایرج بسطامی می‌گوید: بسطامی! خداوند گوهری به تو داده و من می‌خواهم این گوهر را شکل بدهم. او ۶ سال شاگرد من بود. تا میانه دوره عالی هم با من کار کرد. آینده خوبی برایش پیش‌بینی می‌کردم. گلی بود که خیلی زود پرپر شد.

در پایان قطعه سکوت گویا را با صدای ایرج بسطامی با هم گوش می‌کنیم.