حقوق همسر از دیدگاه امام سجاد علیه السلام

ستاره | سرویس مذهبی – چقدر از حق و حقوق همسر در دین مبین اسلام آگاهی دارید و چقدر به این حقوق پایبندید؟ حقوق همسر از دیدگاه امام سجاد (ع) در قسمتی از «رسالة الحقوق» ایشان آمده است که حقوق زن و شوهر را نسبت به هم شرح می‌دهند. برای آشنایی و تعمق بیشتر درباره این موضوع با ما همراه باشید.

معنای حق در رسالة الحقوق

بنابراین منظور از حقوق در این رساله و در واقع حقوق همسر از دیدگاه امام سجاد (ع)، حقوق خشک و مصطلح امروزی در دنیا نیست، بلکه این حقوق در ذات خود، متضمن صفات اخلاقی و ملزم کردن نفس انسان به رعایت کردن آن‌ها است، و در موضوع بحث ما، هیچگاه نباید تصور کنیم محیط خانواده محیط استبدادی است؛ بلکه محیطی است که زن و مرد با وجود آشنایی و رعایت حقوق یکدیگر، ستون‌های بنیان خانواده را با کمک یکدیگر محکم می‌کنند؛ و هیچ گاه نباید گذشت و فرصت جبران را فراموش کنند.

متن حدیث حقوق همسر

در قسمتی از رساله که به بخش‌های مهمی از حقوق زن و مرد اشاره شده، آمده است:

«وَ أَمَّا حَقُّ رَعِیَّتِکَ بِمِلْکِ النِّکَاحِ فَأَنْ تَعْلَمَ أَنَّ اللَّهَ جَعَلَهَا سَکَناً وَ مُسْتَرَاحاً وَ أُنْساً وَ وَاقِیَةً وَ کَذَلِکَ کُلُّ واحدٍ مِنْکُمَا یَجِبُ أَنْ یَحْمَدَ اللَّهَ عَلَى صَاحِبِهِ وَ یَعْلَمَ أَنَّ ذَلِکَ نِعْمَةٌ مِنْهُ عَلَیْهِ وَ وَجَبَ أَنْ یُحْسِنَ صُحْبَةَ نِعْمَةِ اللَّهِ وَ یُکْرِمَهَا وَ یَرْفقَ بِهَا وَ إِنْ کَانَ حَقُّکَ عَلَیْهَا أَغْلَظَ وَ طَاعَتُکَ بِها أَلْزَمَ فِیمَا أَحْبَبْتَ وَ کَرِهْتَ مَا لَمْ تَکُنْ مَعْصِیَةً فَإِنَّ لَهَا حَقَّ الرَّحْمَةِ وَ الْمُؤَانَسَةِ وَ مَوْضِعُ السُّکُونِ إِلَیْهَا قَضَاءُ اللَّذَّةِ الَّتِی لَا بُدَّ مِنْ قَضَائِهَا وَ ذَلِکَ عَظِیمٌ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ.»

ترجمه و مضمون: و اما حق همسرت پس این است که بدانی: همانا خداوند او را مایه‌ی آرامش و راحتی و الفت و پرستارت قرار داده است. و همچنین هریک از شما دو نفر واجب است که خداوند را به خاطر شریکش سپاسگزاری کند و بداند که همانا این نعمتی از سوی او (خداوند) برایش است. و واجب و لازم است که در همنشینی و همراهی نعمت خداوند نیک رفتار کند و او را بزرگ و گرامی دارد و با او، مدارا و نرمی کند. هر چند حق تو (شوهر) بر گردن او (زن) بزرگ‌تر  و اطاعت تو بر او، در آنچه دوست داری و یا ناخوش داری، تا زمانی که نافرمانی و معصیت نباشد، لازم‌تر و ضروری‌تر است. ولی قطعاً برای او حق رحمت و انس گرفتن و مهرورزی است و حق دارد آرامشش در برآوردن لذتی که ناچار به برآوردنش است، فراهم گردد و آن بزرگ است؛ (هیچ توانایی و قدرتی جز از سوی خداوند نیست) [۲]

شرح حدیث:

حقوق همسر از دیدگاه امام سجاد و نگاه زیبای حضرت به این امر، تک بعدی و به گونه‌ای نیست که اهرم فشاری به دست هر یک از زن و مرد بدهد؛ ایشان یک نظر به فاعل و یک نظر به مخاطب دارند؛ حقوق آن‌ها را به گونه‌ای ذکر می‌کنند که نه مرد از قدرت خود بر ضد زن می‌تواند سوء استفاده کند و نه موجب سوء استفاده زن شود.

تکرار مفاهیم انس و آرامش در کلام امام سجاد علیه السلام، بیانگر نقش عاطفی زن در محیط خانواده و عواطف سرشار او است؛ به بیان دیگر اگر این آرامش، انس و محبت نباشد، بین زن و مرد جدایی خواهد افتاد؛ گاهی اوقات به جدایی واقعی، یعنی طلاق و گاهی اوقات به طلاق عاطفی می‌انجامد؛ امروزه نیز یکی از مشکلات جامعه ما، حاکم نبودن این اصل بر خانواده هاست؛ به همین دلیل شاهد خیانت به همسر چه از جانب مرد و چه زن هستیم.

۱ – نعمت بودن زن و شوهر برای هم

«باید زن و مرد بدانند که هر یک برای دیگری نعمت است.»

شاید بتوانیم نعمت را چنین تعریف کنیم: «چیزی که انسان بدان محتاج است و شخص دیگری برای رفع نیاز و احتیاج وی، آن چیز را در اختیار او قرار می‌دهد.»
به طور طبیعی، بخشنده‌ی نعمت، حقّ دارد سوال کند که تو چگونه از این نعمت بهره بردی و منتفع شدی؟ بنابراین در ادامه سخن، امام سجاد علیه السلام می‌فرمایند:
«واجب است که زن و مرد بر نعمت وجود دیگری، خدا را سپاس گویند.»

پر واضح است که اگر انسان چیزی را نعمت بداند، سعی می‌کند که از آن به بهترین صورت حفاظت کند و موجبات نابودی و از دست دادن آن را فراهم نکند؛ زیرا آزردن زن یا مرد به وسیله دیگری، به معنای نابودی تدریجی او است. از آفات در اختیار داشتن یک نعمت این است که در استمرار بهره مندی از آن، از قدر و منزلت آن کاسته می‌شود؛ بنابراین باید گفت که تعبیر نعمت برای زن و مرد، جنبه عاطفی داشته و در زندگی مشترک، حاکمیت منطق و قانون نیز باید جایگاه ویژه خود را داشته باشد.

۲ – لزوم مسئولیت داشتن مرد

در اداره هر مجموعه ای، یک مدیرمسئول لازم است؛ به اقتضای فطرت و طبیعت آفرینش، اسلام این مسئولیت را در خانواده بر عهده مرد گذاشته، و زن را از به دوش کشیدن بار سنگین مسئولیت معاف کرده است؛ لازمه‌ی مسئول بودن، داشتن اختیار و قدرت است؛ یعنی از آن جا که در مقام ایفای مسئولیت خود باید پاسخگو باشد، بالطبع باید اختیاراتی داشته باشد؛ نمی‌شود انسان را مسئول قرار بدهند و از او کاری را مطالبه کنند، اما اختیارات او به اندازه مسئولیت وی نباشد؛

در ادامه درباره حقوق همسر از دیدگاه امام سجاد آمده است:
«هر چند حق تو (شوهر) بر گردن او (زن) بزرگ‌تر و اطاعت تو بر او در آنچه دوست می‌داری و ناخوش داری – تا زمانی که نافرمانی و معصیت نباشد – لازم‌تر و ضروری‌تر است.»

از آنجایی که مرد مسئول است و روزی باید پاسخگو باشد، زن موظف است نسبت به فرمان او تمکین کند؛ به شرط آن که مرد و مدیر خانواده پا را از قواعد و محدوده‌ی معین، فراتر نگذارد؛ و در گام اول، همانند همه کسانی که از نظر اجتماعی مسوولیتی می‌پذیرند، برای انجام درست و صحیح آن، به اصلاح دیدگاه خود، نسبت به حوزه مسئولیتش اهتمام ورزد و بداند که زن و همسر با سایر مجموعه‌هایی که بر آن‌ها ریاست دارد، متفاوت است؛

مثلا اگر در اداره‌ای برای حل مشکلات و اداره آن مجموعه، گاه باید به خشونت متوسل شود، در خانواده به‌ویژه درباره همسر نباید از این شیوه استفاده کند؛ مرد باید بداند که خداوند متعال، همسر را برای آرامش، رفاه و انس قرار داده است، نه برای تشنّج و اضطراب؛ همان طور که در فرمایش امام سجاد علیه السلام در آغاز سخن آمده بود که: «خداوند متعال، زن را برای آرامش، مؤانست و نگهداری مرد آفریده است»
محیط کار و تلاش خارجی برای مسائل اقتصادی، کسب درآمد، تحصیل و تدریس علم و هر کار دیگری که باشد، تحت شرایط خاص خود اداره می‌شود، اما مدیریت خانه با سایر مجموعه‌ها متفاوت است؛ مدیر خانواده باید بداند که خانه، محیط سکوت، آرامش، انس، محبت، صفا و صمیمیت است؛ و آن که موجبات موانست، رفاه و آرامش را فراهم می‌آورد، همسر است؛ [۳]

۳ – حق تأمین نیاز جنسی

از نمونه‌های دیگر حقوق همسر از دیدگاه امام سجاد که باید رعایت شود حق تأمین لذت جنسی است که یکی از مهمترین زمینه‌های شکل گیری آرامش و محبت بین زن و مرد است؛ در صورتی که عمل زناشویی به درستی صورت گیرد و نیاز‌های زن و مرد در درون خانواده برطرف شود، مانع از آسیب‌های فردی و اجتماعی می‌گردد؛ البته این حق، از حقوق متقابل زن و مرد است، اما مرد نقش ویژه‌ای در استحکام و جهت‌دهی این روابط دارد؛ اسلام نیز در این زمینه توصیه‌های فراوانی دارد که آداب و احکام آن در کتب روایی شرح داده شده است.

نمونه‌ی قرآنی:

«و مِن آیاتِه أَن خَلَقَ لَکُم مِن أنفُسِکُم أَزواجاً لِتَسکُنوا الی‌ها و جَعَلَ بینکُم مَوَدَّةً و رحمةً إنَّ فی ذلکَ لَآیاتٌ لقومٍ یَتَفَکَّرُونَ» [۴]

ترجمه: «از نشانه‌های خداوند این است که همسرانی از جنس خودتان برای شما آفرید تا در کنار آنان آرامش یابید، و میان شما مودت و رحمت قرار داد؛ در این (نعمت الهی) برای گروهی که می‌اندیشند، نشانه‌های قطعی است»

تفسیر آیه: مفهوم آیه قابل دقت است؛ زن برای سکون، قرار و آرامش است؛ یعنی به طور طبیعی، قبل از آرامش و سکون، بی قراری و تحرک است؛ بی قراری و تحرک، معمولا برای تحصیل کمال است؛ یعنی موجود ناقص تلاش می‌کند که خود را به تکامل برساند؛ وقتی کامل شد، آرام می‌گیرد؛ مرد بدون زن و زن بدون مرد ناقص است و هنگامی که ازدواج صورت گرفت، کمال محقق می‌شود و در نتیجه، آرامش برقرار می‌شود و تداوم این آرامش، مستلزم وجود ابزار و قوای دیگری است که در آیه شریفه فوق بدان اشاره شده است؛ یعنی اگر می‌خواهید این سکون، رفاه و آرامش تا پایان زندگی تداوم داشته باشد، باید از ابزاری به نام الفت، مودت و رحمت استفاده کنید.

به تعبیر بعضی از مفسرین، در این جا مودت عبارت است از اظهار علاقه ظاهری، و رحمت، عبارت است از ودّ و مهربانی درون قلب؛ خداوند متعال این دو خلق و خو را به انسان داد: یکی در باطن انسان؛ که در دل به همسر خود، احساس مهربانی و رحمت کند و دیگر این که این محبت و رأفت درونی را با زبان و رفتار به او ابراز دارد؛ [۵]

نتیجه گیری

حقوق همسر از دیدگاه امام سجاد تاکید بر جنبه آرامش جسم و روان متقابل همسران است. یاد خداوند مایه آرامش دل و روح [۶]، و همسر مایه‌ی آرامش جسم و روان است؛ هدف از ازدواج، تنها ارضای غریزه جنسی نیست، بلکه رسیدن به یک آرامش جسمی و روانی است؛ محبت، هدیه‌ای الهی است که با مال و مقام و زیبایی به دست نمی‌آید؛ در واقع مودت و رحمت، هدیه‌ی خدا به عروس و داماد است و تنها اهل فکر هستند که به نقش سازنده ازدواج می‌توانند پی ببرند. [۷] پیشنهاد میکنیم مطلب  ازدواج نمی کنم چون می ترسم انتخابم نادرست باشد را نیز مطالعه کنید.

منابع:

۱ – ویکی شیعه

۲ – ترجمه تحف العقول، ص. ۴۵۸، انتشارات حبل المتین
۳ – سیری در رساله‌ی حقوق امام سجاد علیه السلام (آیت الله میرسید محمد یثربی)، جلد دوم، شماره ۲۰، حق همسر (با تصرف)
۴ – قرآن کریم، سوره روم، آیه ۲۱،
۵ – سیری در رساله‌ی حقوق امام سجاد علیه السلام (آیت الله میرسید محمد یثربی)، جلد دوم، شماره ۲۰، حق همسر (با تصرف)
۶-  قرآن کریم، سوره رعد، آیه ۲۸،
۷ – تفسیر نور، جلد هفتم، ص. ۱۸۹