نویسنده: ساغر شفیعی
بروزرسانی: 26 مهر 1400
ستاره | سرویس فرهنگ و هنر – هنرهای ایران و ایرانی هر کدام بیانگر فرهنگ و تمدن کشور ایران و مردمان هنر دوستش است. یکی از هنرهای ایرانیان که در سراسر جهان دیده می‌شود هنر قلم زنی است. با ما همراه باشید تا با این هنر آشنا شوید.
آنچه در این مطلب خواهید خواند...
عدم نمایش
هنر قلم زنی چیست؟
به تزئین و کندن نقش‌های مختلف بر روی اشیای فلزی از جنس مس، طلا، نقره و برنج قلم زنی می‌گویند. به بیانی دیگر قلم زنی عبارت است از ایجاد خطوط و نقوش به وسیله قلم و با ضربه چکش بر روی اجسام فلزی. هنر قلم زنی دارای سابقه‌ای طولانی است و از صنایع دستی و هنرهای سنتی ایرانیان به حساب می‌آید.
تاریخچه‌ای از قلم زنی
بسیاری از باستان شناسان قدمت و پیشینه‌ی این هنر را به زمان سکا‌ها یا سیت‌ها که نژاد آریایی داشتند نسبت می‌دهند. این هنر در ایران تاریخچه‌ی روشنی ندارد و به عبارت دیگر اطلاعات دقیقی از اولین شی که روی آن قلم زنی انجام شده است در دست نیست. ولی برخی می‌گویند که چندهزار سال پیش از میلاد از فلزاتی مانند مس در ایران و خاور نزدیک استفاده می‌کردند و در اواخر هزاره دوم و اوایل هزاره اول پیش از میلاد هنر فلز کاری در نقاط مختلف ایران مخصوصا شمال و شمال غرب و حاشیه جنوبی دریای مازندران بسیار رواج داشته‌است. یکی از آثار به جا مانده از آن دوران جام طلای حسنلو است که در سال ۱۳۳۶ کشف شد و دارای نقوش برجسته‌ای چون خدایان سوار بر گردونه یا ارابه است. پس از آن در هزاره‌ی اول پیش از میلاد قلم زنی در ایران رونق گرفت.
قلم زنی در دوره‌ی ماد‌ها
از دوره‌ی ماد‌ها آثار بسیار کمی از قلم زنی برجای مانده است. در آذربایجان آثار قلم زنی یافت شده نشان از آن داشت که از نفوذ سکا‌ها به تدریج کاسته شده و سبک ماد‌ها در این زمان جای آن را گرفته‌است.
قلم زنی در دوره‌ی هخامنشیان
در سال‌های ۵۵۰ – ۳۳۰ ق.م با تشکیل حکومت هخامنشی هنر قلم زنی متحول شد و جایگاه ویژه‌ای پیدا کرد. در این دوران هنر فلزکاری در زمینه‌های ریخته‌گری، چکشکاری، ترصیع و…به اوج خود رسید، ولی به دلیل حمله اسکندر و از بین بردن تخت جمشید بسیاری از آثار نابود شدند. از جمله اشیای شناخته شده در دوره هخامنشی دو لوح سیمین به وزن ۴ کیلوگرم و زرّین به وزن ۵ کیلوگرم است که در موزه ملّی ایران نگهداری می‌شود.
قلم زنی در دوره‌ی سلوکی
دراین دوره به دنبال ساخت شهر‌های جدیدی مانند مرو و نسا و انتقال کارگاه‌های هنری به این شهرها، هنر قلمزنی با تأثیرپذیری از هنر یونانی ادامه پیدا کرد.
قلم زنی در دوره‌ی اشکانیان
در سال‌های ۲۵۰ قبل از میلاد تا ۲۲۴ میلادی با آمدن پارت‌ها، هنر قلم زنی با همان سبک هخامنشیان با اندکی تغییر به عمر خود ادامه داد. در این دوره ساخت پیکره‌هایی از جنس زر، نقره و مفرغ به شیوه ریخته‌گری بسیار رواج داشت و زیورآلات مرصع با سنگ‌های قیمتی با همان شیوه هخامنشی ادامه یافت. در این دوره هم به دلیل همله اسکندر آثار مهمی در دست نماند.
قلم زنی در دوره‌ی ساسانی
در زمان ساسانیان در بین سال‌های ۲۲۴ تا ۶۵۰ میلادی به دلیل گسترش بازرگانی بین ایران، یونان و روم، هنرهای یونانی و رومی بر روی هنرهای ایرانی تاثیر گذاشت. در این دوره ساخت اشیا به سه روش زیر انجام می‌شد:
۱. به‌وسیله چکشکاری بر ورق سرد
۲. به‌وسیله ریختگی و ساخت ظروف آستردار از ورق.
۳. تراش با چرخ
قلم زنی در دوره‌ی اسلامی
در دوران اولیه‌ی اسلام هنر قلم زنی از دوره‌ی ساسانی تقلید می‌شد، ولی بعد‌ها و با گذر زمان به دلیل علاقمند شدن ایرانیان به این هنر و گرایش‌شان به مذهب و اسلام، در آفرینش هنر قلم زنی کوشش بسیار کردند و آن را به جای نقش و طرح‌های بومی و اسطوره‌های ایرانی، با خطوط کوفی و آیات و احادیث طراحی کردند. اشیای قلمزنی شده دوران دیلمیان در موزه‌های ایران از جمله آثار معروف این دوره است. از سده‌های آغازین تا سده‌های سوم و چهارم قمری اشیای فلزی در ایران به سبک زمان ساسانی ساخته می‌شد. مکتب قلمزنی خراسان در سده چهارم قمری شکل گرفت و در دوره سلجوقی به اوج پختگی خود رسید.
قلم زنی در دوره‌ی سلجوقی
در اوایل قرن پنجم هجری سلجوقیان از ترکستان به ماوراءالنّهر آمدند و پس از آن خراسان را تصرف کردند. حکام سلجوقی علاقه‌ی زیادی به هنر داشتند به همین دلیل بسیار از قلم زنی استقبال و حمایت کردند و همین امر موجب گسترش قلم زنی در آن زمان شد. در این دوران ترصیع فلزات به صورت مفتول‌های طلا، مس و نقره یا ترصیع ظروف مفرغی با مفتول مس رایج شد. از کار‌های بسیار زیبا در این دوره مشبک کاری روی فلز است. این هنر پس از حمله‌ی مغولان ویران شد و در برخی از مراکز هنری این ناحیه، هنرمندان به غرب و میان رودان مهاجرت کردند و فعالیتشان را درآن نواحی ادامه دادند.
قلم زنی در دوره مغول و تیموری
در اوایل قرن هشتم سوریه توسط غازان خان متصرف شد و قلم زنی مورد حمایت ایلخانان قرار گرفت؛ و بعد‌ها شهر‌های حلب، دیار بکر، موصل، شیراز و تبریز از مراکز مهم و بزرگ هنر قلمزنی به‌شمار آمدند. قلم زنی در این مدت تحت تاثیر هنرهای بومی قرار گرفت. ترصیع و در نشاندن ظروف در این زمان به تقلید از دورهٔ سلجوقی شکل گرفت. استفاده از هنر خوشنویسی در قلمزنی رواج یافت.
در سال ۷۷۱ق تیمور به ایران حمله کرد و رونق هنری به هرات برگشت و قلم زنی در این شهر گسترش یافت. از جمله ظروف سنگاب گور امیرتیمور در سمرقند است که اکنون در موزه آرمیتاژ نگهداری می‌شود. سنگاب‌هایی نیز از سده هشتم در مسجد جامع هرات و در موزه آستان قدس رضوی موجود است.
در سال ۷۷۱ق تیمور به ایران حمله کرد و رونق هنری به هرات برگشت و قلم زنی در این شهر گسترش یافت. از جمله ظروف سنگاب گور امیرتیمور در سمرقند است که اکنون در موزه آرمیتاژ نگهداری می‌شود. سنگاب‌هایی نیز از سده هشتم در مسجد جامع هرات و در موزه آستان قدس رضوی موجود است.
قلم زنی در دوره‌ی صفوی
نقره‌کوبی روی فلزات در دوره صفوی به اوج شکوفایی و کمال خود رسید و نقش‌های ظریف و ریز جایگزین نقش‌های درشت و ضخیم شدند.
قلم زنی در دوره قاجار
حکام قاجار نسبت به هنر بی اعتنا بودند به همین دلیل قلم زنی در این دوره مانند سایر هنر‌ها روبه انحطاط رفت. ولی با این حال قلمزنی با نگارش خطوط و خوشنویسی و طلاکوب و اسطرلاب سازی به شیوه قلمزنی و مشبک کاری مرسوم و متداول بود.
قلم زنی این روز‌ها
امروزه و طی سالیان اخیر به هنر و صنایع دستی اهمیت فراوانی داده می‌شود. قلم زنی در سال‌های اخیر با تلاش هنرمندان قلمزنی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری بسیار مورد توجه قرار گرفته است. در سال ۱۳۳۵ ه. ش. کارگاهی برای قلم زنی با سرپرستی مرحوم استاد محمود دهنوی تاسیس شد که باعث شد جان تازه‌ای به این هنر بدهد و تا کنون ادامه پیدا کند. برای آشنایی با صنایع دستی اصفهان، این مطلب را در ستاره مطالعه کنید.
ابزار هنر قلم زنی
- تسمه خط کشی
- چکش قلم زنی
- پرگار
- انواع قلم (قلم لم پرداز – قلم نیم رو – قلم گرسواد – قلم گر سوم – قلم بادومی و قلم‌های بدون آج مانند قلم سنبه – قلم گیری – قلم نیم بر کلفت – قلم نیم رو – قلم یک تو – قلم دو تو – قلم بادومی – قلم ناخنی – قلم خوشه – قلم کف تخت مربع – قلم تخت مستطیل – قلم تیز بر مشبک کاری – قلم تیزبر)
سبک‌های قلم زنی
۱- سبک برجسته کاری
در این سبک اختلاف سطح در طرح وجود دارد و هنرمند برای آن که بتواند بدون اشکال طرح را اجرا کند از دو جهت یعنی از پشت و رو به فلز ضربه می‌زند.
۲- سبک عکاسی
طرح و موضوع را با ایجاد سایه و خط در زمینه نشان می‌دهند و هیچ گونه اختلاف سطحی بین موضوع و زمینه مشاهده نمی‌شود.
۳- سبک زمینه پر
در این حالت اختلاف سطح بین زمینه و طرح وجود ندارد و با ایجاد بافت در زمینه طرح اصلی را نشان می‌دهند.
۴- سبک منبت
بین طرح اصلی و زمینه، حداکثر دو سانتی متر اختلاف سطح روی فلز ایجاد می‌شود.
۵- سبک مشبک
هنرمند با بریدن زمینه و جدا کردن آن از سطح کار، طرح را نشان می‌دهد.
۶- سبک قلم گیری
هنرمند توسط قلم با خراش و شیار روی فلز را تزئین می‌کند. سپس قیر به وسیله حرارت، مجددا مذاب می‌شود و از درون کار بیرون آورده می‌شود. سپس سطح کار را با مواد پاک کننده مانند نفت، شستشو می‌دهند تا باقیمانده قیر کاملا” از بین برود.
نام اساتید مشهور قلم زنی
- استاد بهرام الیاسی
- مرحوم علی رحیمی
- سید محسن احمدی
- استاد محمد مهدی بابا خانی
- استاد علی اصغر زرمهر شیرازی
- استادحسین علاقعمندان
- استامیرزامحمود شیرازی فرزندغلامحسین بیگ نابغه قلمزنی مکتب شیراز
- استادمحمداسمعیل (زرمهر)
- استاد سید محمد دادرس
- ستاد اکبر آقا باباخان
- شادروان استاد محمود دهنوی
برای آشنایی با سایر صنایع دستی می توانید مقالات مرتبط با آشنایی با هنر قلمکاری و آشنایی با هنر میناکاری را نیز مطالعه کرده و اگر تجربه یا اطلاعاتی در زمینه هنر قلم زنی دارید، نظرات و تجربیات خود را از طریق بخش “ارسال نظر” در انتهای همین صفحه با ما و سایر کاربران ستاره در میان بگذارید.
