نویسنده: مجله ستاره
بروزرسانی: 13 شهریور 1400
ستاره | سرویس فرهنگ و هنر – سینمای فرانسه در طی حیات خود تا سال۱۹۷۰ پایه‌گذار و مبدع موج‌ها و جنبش‌های فراوانی بود. مطرح‌ترین این انقلاب‌های سینمایی به همان موج نوی سینمای فرانسه موسوم است. با اين‌همه سينماي موج نو فرانسه فقط تكه‌اي بزرگ از سينماي غني و پر از پشتوانه اين كشور است. براي مثال سبك يا جنبش رئاليسم شاعرانه (Réalisme poétique) در سينماي فرانسه طي سال‌های ۱۹۳۰ تا ۱۹۳۸ باعث شد پس از ۳ دهه برای اولين بار سينمای اين كشور هم‌پای سینماي آلمان و شوروی آن زمان پوست بيندازد.
جنبش “رئاليسم شاعرانه سينماي فرانسه” Poetic Realism به رئاليسم تقديرگرا نيز مشهور و معروف است. طي اين سال‌ها تا قبل از شروع جنگ جهانی دوم، فيلم‌سازانی مانند مارسل كارنه، ژرژ گرميون و تعدادی ديگر اگرچه مانند كارگردانان جنبش مونتاژ ديالكتیکی در روسيه با هم دم‌خور هم نبودند اما به صورت جداگانه فيلم‌هايی می‌ساختند كه مضمونش حسرت و آه و غم و اندوه بود. اين سياق پايه‌گذار جنبش سينمای رئاليسم شاعرانه شد. این فیلم‌ها عموما در ژانر درام اجتماعي و درام عاطفي ساخته می‌شدند و داستانش معمولاً درباره حاشیه‌نشینانی است که در ناامیدی و یاس زندگی می‌کنند. قهرمانان برآمده از چنین قشری در داستانک‌های فيلم معمولاً با رویدادی دچار عشقی آرمانی شده و امید در کالبدشان دمیده می‌شود. اماپایان فیلمهای جنبش رئالیسم شاعرانه معمولاً توامان با یاس و ناامیدی ست.این قهرمانان دوباره ناامید می‌شوند و فیلم با توهم‌زدایی و مرگ قهرمان فیلم به پایان می‌رسد.
این سینما به شدت تقدیرگرا است و تقدیر را حاکم بر زندگی قهرمانان می‌داند. در ميان كارگردانان شاخص اين سبک اگرچه نام‌هايی مانند ژاك فدرر، مارسل كارنه و ژان گرميون بسيار درخشان می‌نمايند اما بايد اذعان كرد صاحب اصلی اين سبک ژان گابن بازيگر فقيد فرانسوي و يكي از اسطوره‌های مسلم بازيگری در تاريخ سينماست. ژان گابن شمایل آرمانی قهرمان بی‌سرانجام فیلمهای جنبش رئالیسم شاعرانه فرانسه بود. او در بسیاری از فیلمهای این جنبش از جمله “گروه زیبا” و “په په لوموکو” اثر ژولین دو ویویه، “بندر مه آلود” و “روز می‌دمد” به کارگردانی مارسل کارنه و “توهم بزرگ” اثر ژان رنوار ایفای نقش کرده است. آندره بازن منتقد سرشناس فرانسوی در مقاله‌ای تحت عنوان سرنوشت ژان گابن، تصریح می‌کند که گابن در تمام فیلم‌هایش از جمله فیلمهای رئالیستی-شاعرانه، به سرانجامی خشونت بار گرفتار می‌آید. بازن معتقد است که گابن در فیلم‌هایش به تاویل یک داستان از میان داستان‌های گوناگون نمی‌پردازد بلکه همیشه داستان خودش در کار است که باید پایانی غم انگیز داشته باشد.
مولفه‌های سبکی رئالیسم شاعرانه
رئالیسم در رئالیسم شاعرانه با رئالیسم اجتماعی فیلم مستند تفاوت‌های بارزی دارد؛ رئالیسم شاعرانه به شدت سبک‌پردازی شده است و به میزانسن توجه ویژه‌ای می‌شود. بدین‌گونه که درطراحی دکور، صحنه‌آرایی و نور پردازی وسواس بسیاری صرف می‌شود. این جنبش از این جهت بسیار از اکسپرسیونیسم آلمان تاثیر پذیرفته است. واقع‌گرایی رئالیسم شاعرانه متکی بر استودیو و معمولاً دارای میزانسن‌های بازسازی شده و استیلیزه است و از این رو رئالیسمی کم و بیش “غیر اصیل” دارد. رئالیسم انتزاعی رئالیسم شاعرانه با نمادگرایی شاعرانه روایت جفت و جور است. روایت به شدت تقدیرگرایی دارد و بسط روایت به گونه‌ای است که سرنوشت شوم شخصیت اصلی و یاس و ناامیدی او را به خوبی به نمایش بگذارد. مجموعه مولفه‌های سبکی و تماتیک، صحنه آرایی، نورپردازی، دیالوگ‌ها، ایما و اشارات و حرکات، همه در جهت نشان‌دادن تباهی شخصیت‌های این فیلم‌ها کارکرد دارند. مثلاً در نورپردازی چهره شخصیت اصلی فیلم از پهلو نور می‌خورد و یا به بخشی از مکانی کلیدی که این شخصیت خود را در آن یافته است نور تابانده می‌شود و یا شی و جسمی در صحنه با نورپردازی به شی‌ای نمادین تبدیل شده و به انتزاع می‌رسند.
فیلمسازان شاخص سبک رئالیسم شاعرانه
ژان گرمیون -jean gremillon
ژان گرمیون (۳ اکتبر ۱۹۰۱ – ۲۵ نوامبر ۱۹۵۹) کارگردان و فیلم‌ساز فرانسوی بود. بعد از ساخت چندین فیلم که در حال حاضر هیچ نسخه‌ای از آن‌ها در دسترس نیست، ژان گریمیون اولین فیلم موفق خود به اسم Maldone را در سال ۱۹۲۸ کارگردانی کرد. فیلم لیز کوچولو از ژان گرمیون از اولین فیلمهای سینمای رئالیسم شاعرانه و نمونه پخته این سینماست که ماجرای محکومی تازه از زندان بازگشته است که گناه قتلی که دختر فاحشه‌اش مرتکب شده را به گردن می‌گیرد. این فیلم علاوه بر داستان تراژیکش، با طراحی دکور لازار میرسون، فضاسازی نمونه ای رئالیسم شاعرانه را داراست.
ژان گرمیون (۳ اکتبر ۱۹۰۱ – ۲۵ نوامبر ۱۹۵۹) کارگردان و فیلم‌ساز فرانسوی بود. بعد از ساخت چندین فیلم که در حال حاضر هیچ نسخه‌ای از آن‌ها در دسترس نیست، ژان گریمیون اولین فیلم موفق خود به اسم Maldone را در سال ۱۹۲۸ کارگردانی کرد. فیلم لیز کوچولو از ژان گرمیون از اولین فیلمهای سینمای رئالیسم شاعرانه و نمونه پخته این سینماست که ماجرای محکومی تازه از زندان بازگشته است که گناه قتلی که دختر فاحشه‌اش مرتکب شده را به گردن می‌گیرد. این فیلم علاوه بر داستان تراژیکش، با طراحی دکور لازار میرسون، فضاسازی نمونه ای رئالیسم شاعرانه را داراست.
ژاک فیدر -Jacques Feyder
ژاک فیدر (۲۱ ژوئیه ۱۸۸۵– ۲۴ مه ۱۹۴۸) یک کارگردان، فیلم‌نامه‌نویس و بازیگر اهل بلژیک و فرانسه بود. وی کارگردان فیلم‌هایی همچون پسر هند و بوسه بوده است.پانسیون میموساس(۱۹۳۴) ساخته ژاک فدر یکی دیگر از نمونه‌های اولیه رئالیسم شاعرانه است. این فیلم درباره زنی پانسیون دار است که عاشق پسرخوانده‌اش می شود و تلاش های او برای جلوگیری از ارتباط پسرخوانده با دیگران، به مرگ این پسر منجر می شود.
ژاک فیدر (۲۱ ژوئیه ۱۸۸۵– ۲۴ مه ۱۹۴۸) یک کارگردان، فیلم‌نامه‌نویس و بازیگر اهل بلژیک و فرانسه بود. وی کارگردان فیلم‌هایی همچون پسر هند و بوسه بوده است.پانسیون میموساس(۱۹۳۴) ساخته ژاک فدر یکی دیگر از نمونه‌های اولیه رئالیسم شاعرانه است. این فیلم درباره زنی پانسیون دار است که عاشق پسرخوانده‌اش می شود و تلاش های او برای جلوگیری از ارتباط پسرخوانده با دیگران، به مرگ این پسر منجر می شود.
ژولین دو ویویه -Julien Duvivier
ژولین دوویویه (۸ اکتبر ۱۸۹۶– ۲۹ اکتبر ۱۹۶۷) یک کارگردان فیلم اهل فرانسه بود. وی برجسته‌ترین آثار خویش را بین سال‌های ۱۹۳۰ تا ۱۹۶۰ کارگردانی نمود. ژان رنوار او را یک تکنیسین بزرگ و یک شاعر می‌دانست. دوویویه یکی از بزرگترین کارگردانان فرانسه و شاید دنیا محسوب می‌شود و مربوط به نسلی است که در آن ۴ کارگردان بزرگ دیگر فرانسوی، ژان رنوار، رنه کلر، مارسل کارنه و ژاک فدر درخشش داشتند. بیشترین ژانری که دوویویه در فیلم‌هایش به آن پرداخته است ژانر درام است و او برخلاف کارگردانانی که ذکر شد مورد تقدیر هیچوقت قرار نگرفته است در حالی که اینگمار برگمان هم همیشه آثار دوویویه را تحسین می‌کرده است.
ژولین دو ویویه گرایشی به چپ نداشت تا بتوان آثارش را با تاثیر جبهه مردمی تحلیل کرد. اما فیلمهای او به شدت حامل پیام‌هایی بدبینانه هستند. مهمترین فیلم دو ویویه در جنبش رئالیسم شاعرانه په‌په لوموکو(۱۹۳۶) است که از فیلمهای نمونه‌ای این جنبش است. شخصیت اصلی فیلم، په‌په با بازی ژان گابن گانگستری است که در محله‌ای دور از دسترس پلیس زندگی می‌کند و عشق او به زنی پاریسی با وجود خطرات فراوان او را از این محله بیرون می‌کشد که به دستگیری و مرگ او منجر می شود. دو ویویه به بهترین شکل حس محبوس شدن په‌په در این محله را به تصویر می‌کشد و پایان فیلم با آن جبرگرایی تلخش وجه مشخصه فیلمهای جنبش رئالیسم شاعرانه ست. گروه زیبا فیلم دیگر دو ویویه که به جنبش رئالیسم شاعرانه تعلق دارد درباره فروپاشی همبستگی مردانه طبقه کارگر در مقابل حضور اغواگرانه یک زن است.
ژان رنوار -Jean Renoir
ژان رنوار (زاده۱۵ سپتامبر۱۸۹۴- درگذشته۱۲ فوریه۱۹۷۹) کارگردان پر آوازه فرانسوی بود. ژان رنوار برجسته‌ترین فیلم‌ساز دهه ۱۹۳۰ فرانسه بود که تعدادی از فیلم‌هایش به جنبش رئالیسم شاعرانه تعلق دارد. فیلم ماده سگ(۱۹۳۱) او را از اولین نمونه‌های نخستین رئالیسم شاعرانه می‌دانند اما پایانی به تلخی فیلمهای این جنبش ندارد. اما فیلمهای توهم بزرگ (۱۹۳۷) وقاعده بازی (۱۹۳۹) مهمترین فیلمهای این فیلم‌ساز در جنبش رئالیسم شاعرانه است. توهم بزرگ درباره اسیران جنگی فرانسوی در یک اردوگاه اسرا درجنگ جهانی اولاست و از این حکایت می کند که پیوند های طبقاتی از پیوندهای ملی اهمیت بیشتری دارد. قاعده بازی اما راوی تضاد بین طبقه ی اشرافی در حال سقوط فرانسه با طبقه کارگر است. شخصیت‌های خاکستری فیلم و پایان غیرمنتظره آن به همراه دکورهای بزرگ و پیچیده رئالیستی و حرکات مفصل دوربین، این فیلم را به یکی از مهمترین فیلمهای جنبش رئالیسم شاعرانه تبدیل کرد. جنایت موسیو لانژ (۱۹۳۵) فیلم دیگر رنوار است که با تاثیر از جبهه خلق آفریده شد.
ژان رنوار (زاده۱۵ سپتامبر۱۸۹۴- درگذشته۱۲ فوریه۱۹۷۹) کارگردان پر آوازه فرانسوی بود. ژان رنوار برجسته‌ترین فیلم‌ساز دهه ۱۹۳۰ فرانسه بود که تعدادی از فیلم‌هایش به جنبش رئالیسم شاعرانه تعلق دارد. فیلم ماده سگ(۱۹۳۱) او را از اولین نمونه‌های نخستین رئالیسم شاعرانه می‌دانند اما پایانی به تلخی فیلمهای این جنبش ندارد. اما فیلمهای توهم بزرگ (۱۹۳۷) وقاعده بازی (۱۹۳۹) مهمترین فیلمهای این فیلم‌ساز در جنبش رئالیسم شاعرانه است. توهم بزرگ درباره اسیران جنگی فرانسوی در یک اردوگاه اسرا درجنگ جهانی اولاست و از این حکایت می کند که پیوند های طبقاتی از پیوندهای ملی اهمیت بیشتری دارد. قاعده بازی اما راوی تضاد بین طبقه ی اشرافی در حال سقوط فرانسه با طبقه کارگر است. شخصیت‌های خاکستری فیلم و پایان غیرمنتظره آن به همراه دکورهای بزرگ و پیچیده رئالیستی و حرکات مفصل دوربین، این فیلم را به یکی از مهمترین فیلمهای جنبش رئالیسم شاعرانه تبدیل کرد. جنایت موسیو لانژ (۱۹۳۵) فیلم دیگر رنوار است که با تاثیر از جبهه خلق آفریده شد.
مارسل کارنه -Marcel Carné
بندرگاه مه آلود (۱۹۳۸) و روز می‌دمد (۱۹۳۹) دو فیلم اصلی رئالیستی شاعرانه مارسل کارنه هستند که در هر دوژان گابن نقش اصلی را بازی می‌کند. در بندرگاه مه آلود ژان گابن یک سرباز فراری است که عاشق دختری تحت حمایت یک گانگستر می‌شود و در پایان فیلم پس از کشتن گانگستر خود نیز توسط یکی از افراد او کشته می شود. فضاهای تیره و مه آلود و خیابان‌های باران‌خورده در این فیلم به شاخص فیلمهای جنبش رئالیسم شاعرانه تبدیل می‌شود که در سالیان بعد چنین فضاهایی بر روی ژانر نوآر نیز تاثیر می‌گذارد. روز می‌دمد یکی دیگر از نمونه‌های رئالیسم شاعرانه است که ماجرای کارگری است که در نخستین صحنه فیلم مرتکب قتلی می‌شود و در آپارتمانی توسط پلیس محصور می‌گردد. در طول شب، ما به وسیله فلاش بک از ماجرای گذشته کارگر و دلیل چنین قتلی مطلع می‌شویم. در این فیلم طراحی صحنه آلکساندر تراونر چشم‌گیر است. ورسیون استودیویی محله‌ای کارگرنشین در فیلم روز می‌دمد به خوبی امکان ترکیب استیلیزاسیون و رئالیسم را نشان داد. در واقع مانيفست جنبش رئاليسم تقديرگراي سينماي فرانسه است.
بندرگاه مه آلود (۱۹۳۸) و روز می‌دمد (۱۹۳۹) دو فیلم اصلی رئالیستی شاعرانه مارسل کارنه هستند که در هر دوژان گابن نقش اصلی را بازی می‌کند. در بندرگاه مه آلود ژان گابن یک سرباز فراری است که عاشق دختری تحت حمایت یک گانگستر می‌شود و در پایان فیلم پس از کشتن گانگستر خود نیز توسط یکی از افراد او کشته می شود. فضاهای تیره و مه آلود و خیابان‌های باران‌خورده در این فیلم به شاخص فیلمهای جنبش رئالیسم شاعرانه تبدیل می‌شود که در سالیان بعد چنین فضاهایی بر روی ژانر نوآر نیز تاثیر می‌گذارد. روز می‌دمد یکی دیگر از نمونه‌های رئالیسم شاعرانه است که ماجرای کارگری است که در نخستین صحنه فیلم مرتکب قتلی می‌شود و در آپارتمانی توسط پلیس محصور می‌گردد. در طول شب، ما به وسیله فلاش بک از ماجرای گذشته کارگر و دلیل چنین قتلی مطلع می‌شویم. در این فیلم طراحی صحنه آلکساندر تراونر چشم‌گیر است. ورسیون استودیویی محله‌ای کارگرنشین در فیلم روز می‌دمد به خوبی امکان ترکیب استیلیزاسیون و رئالیسم را نشان داد. در واقع مانيفست جنبش رئاليسم تقديرگراي سينماي فرانسه است.
