نویسنده: مجله ستاره
بروزرسانی: 4 مرداد 1402
اثر ادبی همواره از نظریه‌های گوناگون فکری و فرهنگی تأثیر می‌پذیرد و در عین حال برآنها تأثیر می‌گذارد. این فرایند تأثیر پذیری و تأثیر گذاری، بخش بزرگ آثار شعری و عموماً ادبی و فرهنگی را شکل می‌دهد و راه‌های متفاوتی را برای خوانش این گونه آثار پیشنهاد می‌کند. چرا که آشنایی با چرایی و چگونگی این جهت‌گیری‌های نظری و زیبا شناختی، کلیدها و نشانه‌هایی را برای بازخوانی سروده‌های نو آیین و پیشرو به دست می‌دهد که از رهگذر آنها می‌توان تا حدودی به جهان اجرایی این سروده‌ها میانبر زد و از ناکجاهایش سر برآورد!
حتی نقد و نفی چنین آثاری نیز مستلزم آگاهی نسبی از زمینه‌های فکری و نظری آنها است. به قول بورخس «برای نقض یک قانون، دانستن آن قانون لازم است!» این نوشتار نیز کوششی است برای بر شمردن برخی از ویژگی‌های غزل پست مدرن که دست کم در دهه اخیر تأثیری تعیین کننده بر شکل‌گیری و دگرگونی شعر امروز فارسی بر جای نهاده است. در ابتدا بر آنیم تا با بیان مفاهیم لازم جهت برقراری ارتباط با مفهوم شعر پست مدرن شما را آماده کنیم؛ مفاهیمی مانند مدرنیسم و پس مدرن. پس از آن به شرح و بیان ویژگی‌های شعر و غزل پست مدرن خواهیم پرداخت.
شعر یا غزل پست مدرن چیست؟
شعری که در آن شاعر با استفاده از تناقض به فرم و محتوای اثر بپردازد، به شکلی که موقعیت مولف (شاعر) و قضاوت او در کار معلوم نباشد، شعر یا غزل پست مدرن گفته می‌شود. شاعر بعضا در این سبک با مطرح کردن مسائل پوچ و ابزورد، افراط و تفریط عمدی در استفاده از تکنیک‌ها، نقیضه نویسی و شبه شکایت نویسی مفهوم خود را بیان می‌کند و با بت شکنی احکام کلی که همیشه درست فرض شده‌اند و همیشه بر چیزی برتری داشته‌اند نظر خواننده را بر خود جلب می‌کنند. شاعر سعی می‌کند از پیچیده و غامض نویسی مگر در موارد محدود و لازم بپرهیزد و اصل مطلب را به خواننده منتقل نکند.
پست مدرن چیست؟
در ابتدا لازم است بدانید که واژه پست مدرنیسم که بیش از سی سال از کاربرد آن می‌گذرد، با گذشت زمان دستخوش تغییرات عمده‌ای شده است و تعریف دقیق و جامعی که مورد توافق صاحب نظران باشد، وجود ندارد. از لحاظ لغوی Post بیشتر تداوم یک جریان را ثابت می‌کند و پست مدرنیسم به معنای پایان مدرنیسم نیست، بلکه نقد مدرنیسم و تداوم جریان آن می‌باشد. این اصطلاح در زبان فارسی به فرانوگرایی، نوگرایی، پسامدرنیسم و فرامدرنیسم و… ترجمه شده است که اول بارر شاعر اسپانیایی “فدریکو دانیس” آن را مطرح کرد. در واقع پسامدرن بیانگر همان پرسش‌های اصلی مدرنیسم است، با این تفاوت که این بار پرسش‌ها به گونه‌ای آگاهانه مطرح می‌شود. معنای پست مدرنیسم را بایستی بیشتر در جریانات فکری اواخر قرن بیستم جستجو کرد. در رابطه با اینکه پست مدرنیسم چه مشخصات و ویژگی‌هایی دارد توافقی وجود ندارد. برای نمونه لیوتار معتقد است پست مدرن، عصر تشکیک یا مردن تعاریف منطقی است و این تشکیک به‌طور حتم از پیشرفت علوم حاصل شده است.
زمینه‌هایی که واژه پست مدرنیسم در آنها به کار رفته است، بسیار چشمگیر و در خور توجه است که می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- موزیک (استاک هازن، هالی وی، لوری آندرسن و تردیسی)
- هنر (ماخ، راوشن برگ و باسیلنز)
- رمان (بارث، بالارد و داکترو)
- فیلم (فیلم‌های (The wdding) ,(wenther by) و (Body Heat))
- عکاسی (شرمان، لوین، پرنیس)
- معماری (خبگز، بولین)
- ادبیات (اسپانوس، حسن، فیلور)
- فلسفه (لیوتار، دریدا، بادریلارد و ریچارد رورتی)
- انسان شناسی (کلیفورد، مارکوز و تایلر)
- جامعه شناسی (دنزین)
- جغرافی (soja)
شعر پست مدرن در ایران
شعر پست مدرن در ایران تحت تأثیر شعر پسانوگرا رایج در کشورهای غربی ایجاد شد. “رضا براهنی” از نخستین شاعرانی است که با انتشار اشعار پسانوگرا این سبک شعر را در ایران رواج داد. بعد از اشعار رضا براهنی و اشعار بکتاش آبتین برخی شاعران جوان که شمار آنها در آغاز این جریان قابل توجه است به این سبک شعر گرایش نشان دادند.
شعر پست مدرن و جریان‌های منشعب از آن نظیر انواع شعرهای دیداری با توجه به نمونه‌های بدوی آن در شجره نویسی‌ها و کتب ادعیه و نیاز روزآمد دوره اینترنت و وسایل ارتباطی دیجیتالی دنیای مجازی و نمونه‌های غربی آن در شعر نو فرانسه، قابلیت پذیرش بیشتری یافت و نمونه‌های پایان‌نامه‌های دانشگاهی بر آن صحه بیشتری گذاشت؛ به خصوص که در همایش بین‌المللی دانشگاه علامه طباطبایی به آن پرداخته شد. از سوی دیگر غزل پست مدرن به دلیل مبنا قرار دادن سبک غربی در ایران منتقدان زیادی دارند. موافقان این سبک شعر در ایران آن را طبق نظریات فلسفی و سبکی دارای اندیشه و محتوای متفاوت از شعر سنتی و مدرن فارسی می‌دانند.
برخی از ویژگی‌های شعر پست مدرن
- نقص و ناتمام ماندن تعمدی محتوا و فرم
- زبان محوری و توجه ویژه به روابط درون زبانی و ارجاع ناپذیر کردن شعر به اجزا و عناصر بیرونی، به گونه‌ای که شعر موضوعش صرفاً زبان باشد و به قول براهنی: «زبانیت خود را به رخ بکشد».
- بهره‌گیری بسیار از شگرد‌های زبانی و اهمیت اساسی برای بازی‌های زبانی و نوشتاری و در کل ظهور نوعی شگرد محوری قائل شدن.
- کوشش برای ایجاد چند صدایی (پلی فونیک) و چند لحنی، چه از نظر وزنی و موسیقایی چه از لحاظ صدایی که شاعر در متن شعر، به عبارتی شعر شاعر را پشت سرنهاده و صدای یکنواخت شاعر روایت‌گر احساسات بریده می‌شود؛ نوعی ایجاد بحران در تک گویی.
- هنجار گریزی‌های نحوی و کثرت یافتن تصرفات نحوی و دستوری در زبان شعر یا به قول براهنی «رهایی تدریجی از استبداد نحوی زبان و حرکت به سوی آفریدن همه ارکان زبان در یک شعر».
- تمرکز زدایی از شعر و رواج پریشان گویی وگسیخته نویسی.
- عدم استفاده از عناصر زیبایی که شناسانه تجربه شده‌اند؛ مثل تصویر، مضمون پردازی، احساسات گرایی و همچنین به کار نبردن اوزانی که خارج از شعرند مانند: وزن عروضی و وزن نیمایی.
- آزادی عمل در بهره‌گیری از واژگان و اصطلاحات زبان و شکستن زبان فاخر و اقتدار ادبیات در زبان شعر که منجر به شکستن یک دست ِچینش واژگان در شعر می‌شود.
نمونه‌ای از غزل پست مدرن، اثر ابوالفضل حبیبی
این واژه‌های بی نفس بد جور دلتنگ‌اند
آیینه‌ها در حسرت برخورد با سنگ‌اند!
خودکارها خالی شدند از رونوشت شک…
…و شعرها در انتظار شعله‌ی فندک
باران گرفته از غروب عصر آبانم
بر آب ته سیگارهای توی لیوانم
لم داده‌ام بر تخت خود آکنده از شک‌ها
کنج اتاقم با صدای جیرجیرک‌ها
همبسترم با روزها…، با شعر…، بیداری…
با جسم خود، با لختی این «هیچ ِ» اجباری
خالی‌ام از رویا، پر از «بی آرزومندی»!
بی‌هیچ احساسی بدون هیچ لبخندی
لبریزم از هر با تو بودن از «خزر» تا «کیش»
از تاب بازی با تو «بیست و پنج سال پیش»!
از «خاک بازی»، «بستنی»، «چرخ و فلک» از «جوب»!
از روزهای…روزهای…آه!…،خیلی خوب…
از اولین ابیات گیج شاعری ناشی
لبریزم از یک کودکستان، «زنگ نقاشی»
از مادر و خوابیدن من از سر قصه
از آن کلاغ گمشده در آخر قصه
از بوی خاک نم زده در اول آبان
از آن غرور آخرین سال دبیرستان
سردرد دارم از خیابان‌های در دوده…
دردی لبالب از مُسکن‌های بیهوده
دردی که هی هر روز را سر می‌کند با من
از صبح تا شب، بغض، پرپر می‌کند با من
دردی که شعری می‌شود این مغز مختل را!
رگباری از «من» روی کاغذ این مسلسل را!
در بین آه حسرت شب‌هام، سوزی نیست
هر چی که می‌گردم در این تقویم، روزی نیست
می‌شویم از بغضت جهان را با کف صابون
آلودگی مغزی این شهر را با خون
می‌رقصم از سردرد‌هایم بندری خود را!
می‌ریزم از بطری به پیک دیگری خود را!
توی سرم گم کرده چیزی «حال حاضر» را!
یک خوشه بمب میگرن از نوع «کلاستر» را!
با مغزم از سکوی دنیا می‌شود پرتاب
مشتی «کلونازپام» و چندین بسته قرص خواب
منبع: پست مدیر- شاعرانه- وبلاگ مهجور
سحر
کتاب کرگدنیسم از بهمن انصاری توضیحات کاملی درمورد غزل پست مدرن داره
مدیر سایت
سلام دوست گرامی. علاوه‌بر کتاب کرگدنیسم که مجموعه‌ای غزل پست مدرن است، کتاب‌های زیر نیز برای رسیدن به یک شناخت سالم از غزل پست مدرن مفید هستند:
1. گزاره‌هایی در ادبیات معاصر ایران از دکتر علی تسلیمی
2. سفر در آینه؛ نقد و بررسی ادبیات معاصر به کوشش عباسعلی وفایی
3. نامه‌های یغما گلرویی به سید مهدی موسوی درباره شعر پست مدرن