غزل شماره ۳۰ حافظ: زلفت هزار دل به یکی تار مو ببست

معنی و تفسیر غزل شماره ۳۰ حافظ

بیت اول

زلفت هزار دل به یکی تار مو ببست
راه هزار چاره گر از چار سو ببست

زلف تو (جانان و معشوق شاعر) هزار دل را به یک تار موی خود گرفتار کرد و راهِ هزار چاره‌گر را از چهار جانب ببست یعنی از هیچ طرف امکانی برای فرار از عاشقی نگذاشت.

تا عاشقان به بوی نسیمش دهند جان
بگشود نافه‌ای و در آرزو ببست

گیسوی تو گره یک نافه از نافه‌های مشکین خود را باز کرد اما در آرزوی عاشقی را که وصال است، بربست و بی‌دلان را به کام نرساند تا به بوی وصل جان سپردند.
نافه: غلاف مشک و کیسه‌ای مشکین به اندازه تخم‌مرغ که زیر پوست شکم آهوی ختن نر قرار دارد و در آن مشک وجود دارد. نافه از مضامین پربسامد در شعر حافظ است. به عنوان مثال می‌توان به مصراع‌های ای خونبهای نافه چین خاک راه تو، حافظ چو نافه سر زلفش به دست توست، خیزد از صحرای ایذج نافه مشک ختن، کان جا هزار نافه مشکین به نیم جو و جگر چون نافه‌ام خون گشت کم زینم نمی‌باید اشاره کرد.

شیدا از آن شدم که نگارم چو ماه نو
ابرو نمود و جلوه‌گری کرد و رو ببست

ساقی به چند رنگ می اندر پیاله ریخت
این نقش‌ها نگر که چه خوش در کدو ببست

ساقی ازل در جام هستی به گونه‌های مختلف می در جام ریخت و صورت‌های گوناگون به کمال و جمال آفرید، خوب نگاه کن که از مینای آفرینش چه شکل‌های بدیع و زیبا فراهم آمد.
کدو: کدوی می یا کدوی صراحی

یا رب چه غمزه کرد صُراحی که خون خم
با نعره‌های قلقلش اندر گلو ببست

پروردگارا، کوزه شراب در حق باده چه نمامی و سخن‌چینی کرد که به کیفر این گناه صراحی با بانگ قلقلش به خون خم گلوگیر شد یا خون خم در گلویش رفت.
به بیان دیگر همانطور که لقمه طعام یا شراب در گلوی انسان گیر می‌کند و بجز اصوات نامفهوم قادر به حرف زدن نیست؛ همین حالت برای صراحی پیش آمده است که به جز قلقل به کلام دیگر مجال ندارد.

یا رب: در اینجا برای تعجب آمده است و شگفتا و عجبا معنی می‌دهد.

صراحی: ظرف شراب، تنگ شراب، ظرف شیشه‌ای یا بلوری شکم‌دار و دهان تنگ که در آن شراب می‌نوشیدند؛ حافظ در غزل شماره ۴۵ می‌گوید:

مطرب چه پرده ساخت که در پرده سماع
بر اهل وَجد و حال در های و هو ببست

مطرب چه دستگاهی نواخت که در خلوتگاه ساز و آواز صوفیانه بر شیفتگان و اهل حال راه بانگ و خروش را بست و همه مدهوش ترانه او شدند و خاموش ماندند.
وَجد: شیفتگی و آشفتگی، در اصطلاح صوفیان واردی است از سوی خداوند بر دل که موجب اندوه یا شادی شود.
حال: هرچه که به محض موهبت بر دلِ پاکِ سالکِ راهِ حقیقت، از جانب حق وارد شود، بی‌تعمد سالک و باز به ظهور نفس زائل می‌گردد.

حافظ هر آن که عشق نورزید و وصل خواست
اِحرام طوف کعبه دل بی وضو ببست

ای حافظ، هرکه بلای عشق ناکشیده، خواستار وصل شد، مانند کسی است که درحالیکه وضو ناساخته و از آلایش پاک نشده، در پیرامون کعبه دل به امید پذیرش زیارت احرام پوشیده باشد. شبیه همین مضمون در بیت چهارم غزل شماره ۲۵۹ حافظ تکرار می‌شود: طهارت ار نه به خون جگر کند عاشق / به حکم مفتی عشقش درست نیست نماز

احرام: لباس مخصوص مناسک حج
طوف: گشتن به دور چیزی و در اسلام گشتن به دور کعبه

در متن فوق، تعبیر فال حافظ با بهره گرفتن از شرح جلالی و معنی ابیات با کمک دیوان حافظ شرح دکتر خلیل خطیب رهبر (انتشارات صفی علیشاه) و نیم نگاهی به ترجمه شرح سودی (انتشارات نگاه) نوشته شده بود. این غزل در حافظ‌نامه بهاءالدین خرمشاهی (انتشارات سروش) نقل نشده است