مجتهد کیست؟ – فرق بین مرجع تقلید و مجتهد چیست؟

ستاره | سرویس مذهبی – در مکتب اسلام اجتهاد یک موضوع مهم و با سابقه است. از دیدگاه شیعه، اجتهاد از عصر معصومین (ع) تا به امروز در میان اصحاب ایشان رواج داشته است و دستخوش تحولات فراوانی گردیده و پیشرفت های زیادی داشته است.

مجتهد کیست؟

مجتهد برگرفته از «اجتهاد» است. اجتهاد در واژه به معنای تلاش و کوشش است،اما مقصود از آن در اصطلاح اسلامی، بذل جهد و کوشش برای دریافتن احکام شرعی فرعی از منابع فقه اسلامی است که عبارتند از: قرآن، سنت، عقل و اجماع.

البته جمعی از فقهای شیعه اجماع را از این مجموعه استثناء کرده و منابع فقه شیعه را تنها شامل قرآن، سنت و عقل می‌دانند. عمده این افراد اخباری‌های شیعه هستند که بزرگانی مانند شیخ حر عاملی از این دسته‌اند. البته جمعی از فقهای اصولی مانند محمدابراهیم جناتی و علی ریاحی نبی نیز اجماع را به کل حجت نمی‌دانند.

 

شرایط مجتهد

مجتهد به کسی گفته می‌شود که در پرتو تحصیلات عالیه خود در علوم فقه، اصول فقه، قواعد فقهیه، علم رجال، درایه، منطق، ادبیات، حدیث‌شناسی و تفسیر قرآن، بتواند احکام شرعی فرعی را از منابع آن که بیان شد، استخراج و استنباط نماید. همچنین سید محمد جواد غروی معتقد است که مجتهد باید در احکام الهی به علم یقینی برسد، زیرا احکامی را که خداوند مقرر فرموده همه تعلیلی است و بنا بر حکمتی آنها را معین کرده‌ است که متضمن مصالح خلق می‌باشد. برای مجتهد شدن، شخص باید دوره‌های تحصیلی خاصی را در زمینه علوم یاد شده طی کند. این دوره‌ها شامل سه بخش دوره مقدماتی، دوره سطح عالی و دوره درس خارج می باشد.

 

جایگاه مجتهد در صدر اسلام

رسول اکرم (ص) برخی از صحابه مانند مصعب بن عمیر و معاذ بن جبل را برای تبلیغ و تعلیم احکام دین، به سرزمین های اطراف می فرستاد.

آن حضرت می فرمود: «از افتای بدون علم خودداری کنید که لعن فرشتگان را به دنبال خواهد داشت».

این امر نشانگر آن است که فتوا دادن از سوی مفتی و فقیه و تقلید و پیروی کردن از طرف مردم، در عصر پیامبر (ص) مطرح بوده است و رجوع به فقیه پس از رحلت آن حضرت نیز همانند گذشته، ادامه داشت تا آنکه در دوران امام باقر و امام صادق (ع)، فزونی گرفت. فقیهان بی شماری در مکتب آن دو بزرگوار، تربیت و پرورش یافتند، که از آن جمله اند: ابوبصیر، یونس بن عبدالرحمان و ابان بن تغلب. در دوره معصومین (ع) به دلیل دسترسی به امام معصوم (ع) و محدود بودن مسائل مورد نیاز، مردم مسائل و مشکلات خود را از ایشان سؤال می کردند و در حقیقت قبل از این که مجتهدی به درجه اجتهاد رسیده باشد همه از امام معصوم (ع) تقلید می کردند ولی در همان زمان ها هم معصومین (ع) به بعضی از افراد عالم اذن اجتهاد و فتوا داده اند. در زمان صدر اسلام و در عصر ائمه اطهار و اصحاب آنان، اجتهاد گاهی به معنای «عمل به رأی شخصی» تلقی می‌شده ‌است. به همین دلیل، سخنانی از دانشمندان و فقیهان آن برهه از زمان در مذمت اجتهاد رسیده ‌است. مثلاً شیخ مفید متوفای سال ۴۱۳ هجری کتابی تحت عنوان «النقض علی ابن الجنید فی اجتهاد الرای» به رشته تحریر در آورده‌ است و اجتهاد به رأی را رد نموده ‌است. نمونه دیگر این که سید مرتضی متوفای سال ۴۳۶ هجری در کتاب خود به نام «الذریعه» می‌گوید: اجتهاد باطل است و امامیه، عمل به ظن و رأی و اجتهاد را جایز نمی‌دانند.

 

جایگاه مجتهد از قرن هفتم به بعد

از قرن هفتم هجری، کلمه اجتهاد و مجتهد، معنای دیگری به خود گرفت و به معنای بذل جهد و تلاش در جهت استنباط احکام شرعی از منابع و دلائل فقه اسلامی به کار برده شد. بدین جهت، محقق حلی متوفای سال ۶۷۶ هجری در کتاب خود به نام «المعارج» تحت عنوان «حقیقة الاجتهاد» چنین می‌گوید: «اجتهاد در عرف فقها، بذل جهد و کوشش در امر استخراج احکام شرعیه ‌است، و به این اعتبار، استخراج احکام از دلائل شرعی آن، اجتهاد می‌باشد».

 

مجتهد متجزّی

به کسی که توانایی استخراج پاره‌ای از احکام فقهی را پیدا کند مجتهد متجزی می‌گویند. بعضی فقها مانند علامه حلی و شهید اول و شهید دوم به آن قائل هستند بعضی دیگر آن را منع کرده و می‌گویند مجتهد کسی است که توانایی بر استخراج جمیع احکام داشته باشد.

 

مجتهد جامع‌الشرایط

این واژه در اصطلاح متشرعین، به معنای مجتهدی است که واجد شرایط خاص باشد. اکثر مراجع فعلی شرایط زیر را لازم می‌دانند؛

• اجتهاد مطلق
• عاقل
• بالغ
• عادل
• شیعه دوازده امامی
• حلال‌زاده
• زنده
• مرد
• اعلم
• تقوا و پرهیزکاری
• آگاهی از زمان و مسائل و مشکلات جامعه

فقهای بسیاری نیز هستند که بسیاری از این موارد فوق را قبول ندارند.

 

مجتهد اعلم

مجتهد اعلم به کسی گفته می‌شود که در زمینه علوم مورد نیاز برای کسب اجتهاد که به آن‌ها اشاره شد، از دیگر مجتهدان معاصر خود، دانشمند تر و آگاه تر باشد. معمولاً این اصطلاح، برای شناخت و تشخیص مرجع تقلید، مورد استفاده قرار می‌گیرد. در این‌جا نیز بعضی از فقهای شیعه اعلمیت را قبول ندارند؛ محمد صادقی تهرانی، محمدابراهیم جناتی از جمله این افراد هستند.

 

فرق بین مجتهد و مرجع تقلید از دیدگاه شیعیان

مجتهد کسی است که می تواند حکم خدا را از کتاب و سنت استنباط کند. از بین مجتهدین کسانی می توانند مرجع تقلید باشند که دارای شرائط ویژه ای باشند. یعنی از مجتهدی باید تقلید کرد که مرد و بالغ و عاقل و شیعه دوازده امامی و حلال زاده و زنده و عادل باشد. و نیز بنابر احتیاط واجب باید از مجتهدی تقلید کرد که حریص به دنیا نباشد و از مجتهدین دیگر اعلم باشد، یعنی در فهمیدن حکم خدا از تمام مجتهدین زمان خود استادتر باشد.