ستاره . سازهای کوبه ای
timeنویسنده: ساغر شفیعی

معرفی ساز تمبک

time بروزرسانی: 9 آذر 1400

ساز تمبک یک پوست صدای یک طرف باز است که در ابعاد و اندازه‌های مختلفی ساخته می‌شود. تمبک از دهانه‌ی بزرگ، تنه، نفیر، دهانه‌ی کوچک و پوست ساخته می‌شود. تمبک را هم در تکنوازی و هم در گروه نوازی استفاده می‌کنند.

ساز تمبک

ستاره | سرویس هنر – هیچ فرد ایرانی پیدا نمی‌شود که ساز تمبک را ندیده باشد و یا اسمش را نشنیده باشد و آن را نشناسد. تمبک یکی از پوست صدا‌های بسیار مرسوم و پرکاربرد است. اما کمتر کسی هست که با جزئیات و اجزای تشکیل دهنده‌ی این ساز آشنا باشد. پس با ما همراه باشید تا با این ساز بیشتر آشنا شوید.

 

معرفی ساز تمبک

 

تاریخچه‌ی ساز تمبک

قدمت تمبک را می‌توان در پیش از اسلام جستجو کرد. اولین آثار ضبط شده‌ی در دسترس از این ساز مربوط به دوران قاجار بین سال‌های ۱۲۵۸ تا ۱۲۹۳ است. امروزه این ساز پیشرفت چشم گیری از نظر تحولات تکنیکی و کاربرد کرده است. بر اساس مستندات به جا مانده این ساز به عنوان یکی از عناصر موسیقایی در تمدن ایلامی‌ها ثبت شده است.

در مقاله‌ای تحت عنوان “موسیقی ایران از دوران کهن و عهد هخامنشیان” به متن کتاب پهلوی “خسرو پسر قباد و غلام” مربوط به زمان ساسانیان اشاره می‌شود که در آن نام ساز دمبک یا تمبک آمده است.

 

معرفی ساز تمبک

تمبک که آن را تمبک، دمبک، دندونک و یا ضَرب هم می‌گویند از ساز‌های کوبه‌ای است. این ساز از چوب درخت گردو، افرا یا توت به صورت یک تکه، در دو قسمت تنه (قسمت حجیم‌تر) و نفیر (قسمت باریک‌تر) ساخته می‌شود. تمبک را در اندازه‌های مختلف می‌سازند. طول تمبک از دهانه‌ی بزرگ تا دهانه‌ی کوچک معمولا ۴۴ سانتی متر است. در هنگام نواختن تمبک را به صورت افقی به گونه‌ای که دهانه‌ی بزرگتر روبه بیرون باشد، روی ران پای چپ می‌گذارند و با دو دست بر پوست ضربه می‌زنند. معمولا تمبکی که برای ارکستر به کار می‌رود بزرگتر و برای تک نوازی کوچکتر است.

 

معرفی ساز تمبک

 

اجزای تشکیل دهنده‌ی ساز تمبک

دهانه‌ی بزرگ تمبک

قطر دهانه‌ی بزرگ که روی آن پوست کشیده می‌شود، در تمبک ارکستر، از بیرون ۳۳ و از داخل ۲۷ و ضخامت جدار آن ۲/۵ سانتی متر است که پس از پخ زدن (نازک کردن) لبه‌ی چوب نزدیک به پوست، این ضخامت به ۲ میلی متر می‌رسد. در تمبک تکنوازی، قطر دهانه‌ی بزرگ از بیرون ۲۲ و از داخل ۱۸ سانتی متر است. دهانه‌ی بزرگ باید دایره‌ی کامل باشد تا صدا در تمام نقاط کناره یکسان باشد.

تنه‌ی تمبک

به قسمت حجیم‌تر تمبک تنه گفته می‌شود که طول آن در تمبک ارکستر حدود ۲۸ و در تمبک تکنوازی ۱۸ سانتی متر و تا حدی محدب است. در عرض آن شیار (عاج)‌هایی ایجاد می‌کنند تا از لغزیدن تمبک هنگام نواختن جلوگیری کند.

گاه هنگام نوازندگی با کشیدن ناخن یا حلقه‌ی انگشتر روی این شیار‌ها صدای خاصی ایجاد می‌شودکه مورد استفاده‌ی نوازندگان ماهر قرار می‌گیرد. این شیار‌ها را وقتی می‌توان ایجاد کرد که روی تنه با خاتم کاری و یا تزئینات پوشیده نشده باشد.

نفیر تمبک

نفیر یا گلو به قسمت باریک‌تر تمبک، بین تنه و دهانه‌ی کوچک می‌گویند که طول آن از تنه تا دهانه‌ی کوچک حدود ۲۶ و قطر بیرونی آن حدود ۱۸ سانتی متر است. تراش نفیر از بیرون به صورت استوانه و از داخل مخروط یا شیپوری شکل است و دهانه‌ی کوچک‌تر شیپور به تنه متصل می‌شود.

دهانه‌ی کوچک تمبک

دهانه‌ی کوچک در ادامه‌ی نفیر قرار گرفته است که در واقع محل خروج صدای حاصل از ارتعاش پوست توسط ضربه‌های دو دست است و قطر آن در تمبک ارکستر ۲۲ و در تمبک تکنوازی ۱۸ سانتی متر است.

پوست تمبک

پوست تمبک تکنوازی به علت حجم کوچکتر آن، نازک‌تر انتخاب می‌شود و برای تمبک ارکستر از پوست ضخیم‌تر، کهنه و عمل آمده‌ی بز یا میش که در تمام نقاط قطر آن کاملا یکسان باشد، استفاده می‌شود. پوست را با چسب یا سریش روی لبه‌ی بیرونی دهانه‌ی بزرگ می‌چسبانند.

 

معرفی ساز تمبک

 

نت نویسی ساز تمبک

نت‌ نویسی برای تمبک معمولا روی حامل سه خطی انجام می‌شود. به این صورت که ناحیه‌ی مرکزی پوست روی خط اول، ناحیه‌ی میانی روی خط دوم و ناحیه‌ی کناره‌ی پوست روی خط سوم علامت گذاری می‌شود. در نت نویسی تمبک گاه از حامل‌هایی با تعداد خطوط متفاوت هم استفاده می‌کنند.

 

برخی دیگر از ویژگی‌های تمبک

  • تمبک در اندازه‌های مختلفی ساخته می‌شود و به همین دلیل، دارای طول و قطر و دیگر اندازه‌های کاملا دقیق و استاندارد نیست.
  • تمبک را هم در همراهی با دیگر ساز‌ها و هم به صورت تکنوازی استفاده می‌کنند.
  • برخی از انواع تمبک مانند تمبک زورخانه در حجم بزرگ مرسوم است.

 

معرفی ساز تمبک - تمبک زورخانه

 

نوازندگان مطرح این ساز

از نوازندگان بسیار قدیمی

  • حاجی خان ضرب گیر
  • عیسی آقا باشی
  • رضاقلی خان نوروزی
  • ابوالحسن صبا (معلمِ حسین تهرانی) مسعود خان
  • شعبان قناری
  • مهدی قیاسی
  • رضا روانبخش
  • عبدالله دوامی

از نوازندگان معاصر

  • حسین تهرانی
  • جهانگیر ملک
  • امیر ناصر افتتاح
  • بهمن رجبی
  • ناصر فرهنگ فر
  • محمد اسماعیلی
  • مرتضی اعیان
  • داریوش رفیعی
  • امیر بیداریان نژاد
  • ملوک ضرابی
  • جمشید محبی
  • داریوش زرگری
  • نوید افقه
  • همایون شجریان
  • پژمان حدادی
  • محسن کثیرالسفر

در پایان دو نوازی استاد محمد اسماعیلی و استاد حسین علیزاده  را با هم می‌بینیم:

 

یادتون نره این مقاله رو به اشتراک بگذارید.
مطالب مرتبط

1 دیدگاه

نظر خود را بنویسید