آشنایی با ساز دهنی یا هارمونیکا

ستاره | سرویس هنر – حدود ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد در چین سازی با زبانه‌های چوبی وجود داشت که از نظر ویژگی‌های ظاهری و صدا شبیه ساز دهنی بوده است. به همین دلیل خیلی از منابع، کشور چین را مبدع این ساز می‌دانند.

اما برخی منابع دیگر تاریخچه‌ی ساز دهنی را به کشور‌های اروپایی به خصوص آلمان ربط داده‌اند. کم کم این ساز تکامل پیدا کرده و توسط مهاجرین آلمانی به ایالات متحده و بعد در سراسر جهان گسترش یافت. کوچک بودن و صدای دلنشین این ساز باعث شد که به سرعت بین مردم محبوب شود. در ادامه بیشتر با ساز دهنی آشنا می‌شویم.

معرفی جامع ساز دهنی

ساز دهنی بر حسب کاربرد و ویژگی‌های ساختمانی به دو دسته تقسیم بندی می‌شود. در این طبقه‌بندی در واقع از ساز‌های بیس و کورد که برای کار‌های گروه نوازی استفاده می‌شوند صرف نظر کرده و ساز دهنی‌هایی که بیشتر برای تکنوازی استفاده می‌شوند را به دو دسته زیر تقسیم می‌کنند:

۱. سازدهنی‌های دو زبانه‌ای

در این نوع ساز دهنی در هر سوراخ دو زبانه وجود دارد و تولید صدا با استفاده از عمل دمش یا مکش انجام می‌شود. پس هر نتی که به صدا در می‌آید حاصل ارتعاش دو زبانه است. از ساز دهنی‌های این گروه به دو نوع اکتاو (Octave) و ترمولو (Tremolo) می‌توان اشاره کرد:

• نوع اکتاو: دو زبانه‌‌ای که پیشتر به آن اشاره شد، به فاصله‌ی یک اکتاو نسبت به هم کوک شده و در زمان نواختن هر دو زبانه باهم مرتعش می‌شوند. در نتیجه‌ی ایتن ارتعاش، صدای تمام نت‌ها به صورت یک فاصله هشتم یا همان اکتاو تولید می‌شود.
• نوع ترمولو: در این نوع ساز دهنی دو زبانه ساز با اختلاف کمی در فرکانس نسبت به هم کوک می‌شوند. بنابر این هنگام نواختن که هر دو زبانه با هم به ارتعاش در می‌آیند، صدای حاصله کیفیتی دوگانه دارد که در اصطلاح به آن Tremolo Effect می‌گویند. یکی از ویژگی‌های ظاهری و بارز این نوع ساز داشتن دو ردیف سوراخ کنار هم است.

۲. سازدهنی‌های تک زبانه‌ای

• نوع دیاتونیک: از قدیمی‌ترین و اولین نوع ساز دهنی است. در نوع دیاتونیک در هر سوراخ ۲ زبانه وجود دارد که هریک از آن‌ها فقط با عمل دمش یا مکش به صدا درمی‌آید. رایج‌ترین نوعش، نوع ماژور (Major) است که در آن از نت‌های گام دیاتونیک ماژور (Major Diatonic Scale) استفاده می‌شود و در حالت عادی غیر از این نت‌ها، نت دیگری با آن قابل اجرا نیست. اما نوازندگان حرفه‌ای و قدر با کمک گرفتن از تکنیک‌هایی مانند Bending و Overbending می‌توانند سایر فواصل و نت‌های متعلق به گام کروماتیک را نیز با آن اجرا کنند.
• نوع کروماتیک: اگر دو ساز دهنی از نوع دیاتونیک را کنار هم قرار دهیم، سازدهنی‌های کروماتیک شبیه سازی می‌شود و با رها کردن یک میله فلزی به نام اسلاید (Slide) یا فشار دادن آن، می‌توان در هر لحظه یکی از آن‌ها را فعال کرد.
  در هر سوراخ این ساز چهار زبانه وجود دارد؛ که دوتای آن وظیفه‌ی تولید صدای نت‌های عادی (بدون فشار دادن اسلاید) و دوتای دیگر که با فشار دادن اسلاید فعال می‌شوند وظیفه‌ی تولید صدای نت‌های کروماتیک را دارند که نیم پرده بالاتر از نت‌های عادی هستند.
  ساز دهنی کروماتیک که در سال ۱۹۱۸ اختراع شد، کاربرد و طرفداران زیادی دارد چرا که می‌توان با آن قطعات موسیقی کاملتری را نواخت. با این ساز به خاطر داشتن چهار زبانه و به خاطر وجود اسلاید می‌توان هر ۱۲ نت موجود در گام کروماتیک هر اکتاو را نواخت. با این حال برخی از انواع ساز دهنی کروماتیک بدون اسلاید هستند. 

  یکی دیگر از تفاوت‌های ساز دهنی کروماتیک با نوع دیاتونیک به وجود دریچه (Valve) یا بادگیر (Windsaver) در سازهای کروماتیک بازمی‌گردد که میزان هوای غیرضروری را کاهش داده و صدا در آوردن از آن را آسانتر می‌کند. در مقابل، سازدهنی‌های دیاتونیک معمولا دریچه ندارند، به جز نوع خاصی از آنها که دیاتونیک دریچه دار (Valved Diatonic) نامیده می‌شوند. 

کاربرد‌های انواع مختلف سازدهنی

سازدهنی‌ها بر حسب قابلیت‌های مختلف و جنس صدایشان در سبک‌های خاصی از موسیقی بیشتر کاربرد دارند که در زیر کاربرد هر نوع ساز دهنی در هر سبک گفته شده‌است.

• سازدهنی ترمولو و اکتاو: در سبک‌های فولک Folk و پاپ Pop کاربرد بیشتری دارند.
• سازدهنی دیاتونیک: در سبک‌های فولک Folk، ایرلندی Irish، راک Rock، کانتری Country، بلوز Blues و پاپ Pop کاربرد دارد.
• سازدهنی کروماتیک: سبک‌های ایرلندی Irish، جز Jazz، کلاسیک Classical و پاپ Pop را بیشتر با این نوع ساز دهنی اجرا می‌کنند.
• سازدهنی بیس و کورد: در کار‌های گروه نوازی و در سبک‌های کلاسیک Classical کاربرد دارد.

بیشتر بدانید: معرفی انواع سبک‌ های موسیقی در دنیا

در پایان قطعه‌ای با نوای دلنشین ساز دهنی را می‌شنویم: