نویسنده: زینب آقاجانی
بروزرسانی: 26 مهر 1400
ستاره | سرویس فرهنگ و هنر – از هنر میناکاری برای تزئین فلزاتی چون مس، طلا و نقره استفاده می‌شود. میناکاری از صنایع دستی ایران و مخصوصا اصفهان به شمار می‌آید، اما قدمت طولانی در سراسر جهان دارد. برخی از کارشناسان قدمت آن را بیش از ۵۰۰۰ سال می‌دانند. اگر می‌خواهید با تاریخچه میناکاری در ایران و جهان آشنا شوید با ما همراه باشید.
تاریخچه میناکاری در ایران
بسیاری از کارشناسان خاستگاه میناکاری را ایران می‌دانند که به تدریج به سرزمین‌های دیگر راه یافته است، میناکاری را می‌توان هنر ترکیب خاک، آتش و نقاشی دانست.
میناکاری در زمان هخامنشیان و پیش از آن
نمونه‌های اولیه میناکاری در ایران را می‌توان بر روی شش عدد مهره گردنیند شیشه‌ای که بر روی آن‌ها نقوش درخت ایجاد شده بود، دید. این مهره‌های گردنبند مربوط به ۹۰۰ الی ۸۰۰ سال قبل از میلاد بوده و در حفاری‌های حسنلو در آذربایجان به دست آمده اند. بازوبند طلای دوره هخامنشی در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن، گوشواره‌های طلا بدست آمده در کاوش‌های نهاوند (مربوط به سده هفتم تا هشتم پیش از میلاد) و کاسه برنزی موجود در موزه هنر لس آنجلس، همگی از آثار ایرانی مزین به هنر میناکاری هستند. این موضوع نشان می‌دهد، صنعتگران ایرانی از دیرباز با خاصیت رنگ دهی اکسید‌های فلزی در برابر حرارت و ایجاد مینا آشنایی داشته اند.
بشقاب‌های میناکاری شده دوره ساسانیان
از نمونه آثار باستانی میناکاری شده عصر ساسانیان می‌توان به بشقاب‌هایی که در ارمنستان کشف شدند و اکنون در موزه هنرهای اسلامی برلین و متروپولیتن نیویورک نگه داری می‌شوند اشاره کرد. بر روی این بشقاب‌ها پادشاه ساسانیان در حال شکار مشاهده می‌شود.
سلجوقیان؛ دوره اوج میناکاری
دوره سلجوقیان دوره اوج و رواج هنر میناکاری است، در این دوران آثار میناکاری شده طرفداران فراوانی در داخل و خارج مرز‌های ایران پیدا کردند، به طوریکه این آثار به کشور‌های همسایه هم فرستاده می‌شدند. بشقاب برنزی که در موزه ایزونبروگ نگه داری می‌شود، از آثار میناکاری این دوران است که نام «سلطان رکن‌الدوله داوود ارتقی» که در آن زمان حاکم شمال عراق بود، بر آن حک شده است. این بشقاب مینای خانه بندی است که در داخل اشکال ترنجی تصاویر انسان، حیوان و پرنده نقاشی شده است و با تصاویر درخت نخل و رقاصه‌ها از یکدیگر جدا شده اند.
سینی آلب ارسلان از دیگر نمونه‌های میناکاری روی نقره در زمان سلجوقیان است که در موزه هنرهای زیبای بوستون نگه داری می‌شود. خالق این اثر استاد «حسن الکاشانی» است که نام او با خط کوفی بر روی این سینی حک شده است.
سینی آلب ارسلان از دیگر نمونه‌های میناکاری روی نقره در زمان سلجوقیان است که در موزه هنرهای زیبای بوستون نگه داری می‌شود. خالق این اثر استاد «حسن الکاشانی» است که نام او با خط کوفی بر روی این سینی حک شده است.
پیدا کردن شکل شرقی در دوره تیموریان
در دوره مغول با استفاده از علم شیمی و تغییرات به وجود آمده در فلزکاری، سبک نوینی در میناکاری به وجود آمد. در این دوران تصاویر چهره و لباس درباریان ایرانی جایگزین تصاویر عربی شد. استفاده از این تصاویر در ترصیع فلزات در دوره تیموریان به اوج رسید، به طوری که نمونه‌های آن را می‌توان بر در‌ها و چلچراغ کاخ تیمور دید.
استفاده از تصاویر ختایی و اسلیمی در دوران صفویان
در دوره صفویان از نقش‌های مینیاتوری، چون مجالس بزم درباریان، مجالس شکار یا اسب‌سواران و تصاویر ختایی و اسلیمی برای میناکاری ظروف استفاده می‌شد. در این دوران ایرانیان مهارت کافی برای درست کردن رنگ‌های مختلف بدست آورده بودند و بیشتر از رنگ آبی لاجوردی، سفید، فیروزه‌ای و رنگ سبز روشن برای میناکاری روی اشیا مسی و طلا و نقره استفاده می‌کردند.
مینا‌های ظریف دوران قاجار
مینا‌های ظریف دوران قاجار، اولین مینا‌های امضادار ایرانی هستند که برای تزئین قلیان، کمربند، آفتابه لگن، کمربند، انفیه دان، گلاب پاش، گوشواره، قوطی سیگار، قاب آیینه و … استفاده می‌شد. در آن زمان در خانه اشراف زاده‌ها و بزرگان قاجار اشیای میناکاری شده به چشم می‌خورد.
میناکاری در دوران معاصر
بعداز سقوط قاجار میناکاری از رونق افتاد. تا اینکه در اوایل سلطنت رضا شاه فردی آلمانی به نام مارتین برای زنده نگه داشتن این هنر موسسه ای در شهر اصفهان تاسیس کرد و بعد از آن هنر میناکاری با طرح‌های اسلیمی و ختایی روی ظروف نقره و با رنگ‌های اروپایی رواج یافت. همچنین شکرالله صنیع زاده میناساز برجسته ایرانی، کارگاه میناکاری در شهر اصفهان راه انداخت و با پرورش هنرمندان، بار دیگر این هنر را رواج داد.
از هنرمندان میناکار معروف معاصر می‌توان به غلامحسین فیض اللهی، حسین هنردوست، مهدی غفاریان، برادران نعمت‌اللهی، محمد علی فرشید، ابراهیم زرقونی و فرزندان شکرالله صنیع زاده و خانم مینا جوهری اشاره کرد. برای آشنایی با هنر فیروزه کوبی، این مقاله را در ستاره مطالعه کنید.
از هنرمندان میناکار معروف معاصر می‌توان به غلامحسین فیض اللهی، حسین هنردوست، مهدی غفاریان، برادران نعمت‌اللهی، محمد علی فرشید، ابراهیم زرقونی و فرزندان شکرالله صنیع زاده و خانم مینا جوهری اشاره کرد. برای آشنایی با هنر فیروزه کوبی، این مقاله را در ستاره مطالعه کنید.
تاریخچه میناکاری در جهان
شش انگشتر طلا مربوط به ۱۳ سده پیش از میلاد در قبرس و مجسمه معروف زئوس یونان مربوط به ۵۰۰ سال پیش از میلاد به هنر میناکاری آراسته شده اند و نشان می‌دهد میناکاری نه تنها در ایران، بلکه در اروپا هم قدمتی طولانی دارد؛ بنابراین بهتر است نگاهی به تاریخچه میناکاری در سراسر جهان داشته باشیم.
- پیشینه هنر میناکاری را می‌توان مهارت مصریان در استفاده از لعاب شیشه بر روی برخی از اشیا دانست. قدیمی‌ترین نمونه‌های میناکاری در جهان مهره‌های طلای مربوط به تمدن میسنی در ۱۴۵۰ ق. م (قبل از میلاد) هستند که برای تزئین آن‌ها از لعاب آبی رنگ استفاده شده بود.
- آشنایی یونانیان با میناکاری به قرن ششم قبل از میلاد برمی گردد، آن‌ها برای تزئین زیورآلاتی که به وسیله ملیله کاری با سیم‌های نازک طلا و نقره ساخته شده بودند، از لعاب مینا استفاده می‌کردند.
- هنرمندان سلتی در ۴۰۰ ق. م از میناکاری برای تزئین جواهرات استفاده می‌کردند و این هنر تا زمان امپراطوری روم ادامه داشت. رومیان از میناکاری برای تزئین مدال‌ها و جواهرات بزرگ استفاده می‌کردند.
- پس از میلاد مسیح در دوره بیزانس، هنر میناکاری در جهان اوج گرفت. نقوش گیاهی و رنگ‌های خالص کار شده روی طلا، در قرون وسطا نشان دهنده رواج میناکاری در این دوران است.
- دوره رنسانس را می‌توان دوره پیدایش شیوه‌های جدید میناکاری دانست. در قرن ۱۷ ام برای تزئین اشیا کوچک قیمتی از رنگ‌های مینا استفاده می‌شد و در قرن ۱۸ ام ساعت سازان انگلیسی از صفحات میناکاری شده برای ساخت ساعت استفاده می‌کردند. در این دوران رواج شیوه‌های صنعتی مانند استفاده از کوره‌های پیشرفته و طرح‌های آماده چاپی به تولید آثار میناکاری شده در زمان کوتاه کمک کرد.
- استفاده از طلاه به جای مس در قرن ۱۸ ام باعث شد تا آثار میناکاری در دسترس عموم قرار بگیرد. جعبه انفیه دان کوچک که طرح مکان ویژه یا رویدادی تاریخی بر آن‌ها نقش بسته است، ازمعمول‌ترین آثار میناکاری شده این قرن هستند.
- در نیمه دوم قرن ۱۹ ام هنرمندان از لعاب مینا بر روی آهن استفاده کردند، قیمت ارزان آهن نسبت به طلا و مس باعث شد، این هنر وارد مرحله تجاری شود و از آن برای تزئین وسایل خانه از جمله ظروف فلزی آشپزخانه و حمام استفاده شود.
- هنر میناکاری در چین از قرن ۱۴ ام آغاز شد، در قرن ۱۸ ام به اوج رسید و امروزه بخشی از صنعت این کشور را به خود اختصاص داده است. اشیای میناکاری شده چینی مربوط به سال‌های مختلف، بیانگر رشد و تکامل این هنر در چین هستند.
- در دوران معاصر هنرمندان و جواهرسازان بیشتر از رنگ‌های مات و طرح‌های هندسی برای میناکاری اشیا نقره‌ای یا مسی استفاده می‌کنند. امروزه در سراسر جهان افراد به کوره‌های خانگی برقی و مواد اولیه و ابزار کار میناکاری دسترسی دارند و در صورت علاقه می‌توانند آن را دنبال کنند. برای آشنایی با هنر منبت کاری، این مطلب را در ستاره مطالعه کنید.
سخن آخر
امروزه میناکاری نقاشی در شهر اصفهان رواج دارد، اما مینا خانه بندی از رونق افتاده است. از دیگر صنایع دستی اصفهان می‌توان به هنر قلمکاری اشاره کرد. برای آشنایی با این هنر پیشنهاد می‌کنیم نگاهی به مطلب «آشنایی با هنر قلمکاری» در ستاره بیندازید.
