قلعه ایرج؛ قدیمی‌ترین قلعه خشتی نزدیک تهران

ستاره | سرویس گردشگری – قلعه ایرج دژی باستانی است که در ضلع شمالی بزرگراه شهدای پرواز شهرستان پیشوا و در نزدیکی روستای عسگرآباد عباسی قرار دارد؛ روستای عسگرآباد عباسی در فاصله یک کیلومتری شرق ورامین و در محدوده خدماتی فرمانداری شهرستان پیشوا و در ۳۵ کیلومتری جنوب شرقی تهران در دل دشتی وسیع و با صفا قرار دارد، مناظر طبیعی و بافت قدیمی روستای عسگرآباد و خشت‌های سر به فلک کشیده قلعه ایرج آن را به یکی از عظیم‌ترین دژهای تاریخی کشور تبدیل کرده است.

موقعیت جغرافیایی قلعه ایرج

برای دیدن قلعه ایرج باید به نزدیکی دو شهرستان پیشوا و ورامین در استان تهران بروید و سری به روستای عسگرآباد عباسی شهرستان پیشوا بزنید؛ این قلعه در سمت شمال جاده ارتباطی ورامین به پیشوا قرار دارد.

تصویری قدیمی از قلعه ایرج

تاریخچه قلعه ایرج

قسمتی از دیوار قلعه ایرج

معماری قلعه ایرج

این دژ مستحکم که در سال ۸۲ و با شماره ۹۸۳۵ در لیست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است، با ابعادی در حدود ۱۴۴۰ در ۱۲۸۰ متر بر روی بلندترین قسمت محیط اطراف بنا شده و قرار گرفتن بر روی این بلندی به جهت تسلط از درون قلعه بر محیط اطراف می‌باشد و همین عامل سبب عظمت فزاینده قلعه ایرج است؛ این قلعه دارای چهار دروازه برای رفت و آمد به درون قلعه بوده که اکنون تنها دروازه اصلی آن باقی مانده است.

کلایس، باستان‌شناس اروپایی در مورد قلعه ایرج گفته است: «ابعاد داخلی شمال- جنوب قلعه ایرج ۱۲۱۴ متر و ابعاد شرقی- غربی آن ۱۱۵۰ متر است که با هیچ یک از قلعه‌های خشتی و تاریخی جهان قابل مقایسه نیست.»فرم مهندسی و معماری قلعه اصلاً شبیه بناهای اسلامی نیست و این امر نشان از قدمت بسیار بالای آن دارد، این دژ به شکل مستطیل بوده و با خشت و گل ساخته شده و خشت‌های بکار رفته در این قلعه بزرگ و در ابعاد ۶۰ در ۲۵ سانتی‌متر است.حصارهای قلعه ایرج ضخامتی بین ۱۷ تا ۲۲ متر دارند و بر روی حصار قلعه دو برج وجود دارد که برای نگهبانی از قلعه استفاده می‌شده، اغلب مورخین بر این عقیده هستند که این دژ بزرگ استفاده نظامی داشته و در واقع یک پادگان بزرگ نظامی محسوب می‌شد.

نظر مورخین بر این است که قلعه ایرج یک دژ نظامی بوده که نظامیان در آن مستقر بوده‌اند، گرچه دقیقاً مشخص نیست کدام سلسله و در چه تاریخی آن را بنا کرده است، بعضی ساختمان قلعه را مربوط به کیانیان می‌دانند که آن را برای جلوگیری از حمله تورانیان ساخته‌اند و برخی دیگر این قلعه را دژ نظامی بزرگی دانسته‌اند که در اطراف آن قلعه‌های نظامی کوچک‌تری پراکنده بوده و این قلعه برای دیده‌بانی و هماهنگی بین قلاع اطراف آن استفاده می‌شده است.

بین برج‌های دیده‌بانی راهروهایی درون دیوارها وجود داشته که برج‌ها را به یکدیگر متصل می‌کرده، ضخامت این راهروها طوری است که امکان حرکت ارابه‌های نظامی و ادوات جنگی بین آن‌ها وجود داشته است و از نظر امنیتی طوری طراحی شده که هرگونه رفت و آمد درون این راهروها و انتقال سرباز در آن از بیرون قلعه احساس نمی‌شده و دشمن احتمالی در شرایط محاصره قلعه از جنب و جوش‌های نظامی درون دژ بی‌اطلاع می‌مانده است.در گذشته اطراف این قلعه خندقی حفر بوده که اکنون برای استفاده‌های زراعی هموار شده است، در زمان دفاع در قلعه درون این خندق‌ها آب رها می‌شد که دسترسی به قلعه را ناممکن می‌ساخت، تأمین آب برای پر کردن خندق‌های قلعه ایرج از رشته قنات آجربس بوده که از همین قنات زمین‌های قلعه نیز سیراب می‌شدند.

بخشی از قلعه ایرج

قلعه ایرج یا قلعه گبری

این قلعه علاوه بر داشتن ارزش تاریخی دارای ارزش ممتاز فرهنگی- ادبی نیز هست؛ به این معنا که کسی عظمت این بنای کهن را درمی‌یابد که شاهنامه فردوسی را خوانده باشد و با شخصیت ممتازی چون «فریدون» آشنا باشد؛ در کتاب مقدس زرتشتیان جمله‌ای آمده است که عین جمله چنین است: « و چهاردهمین کشور با نزهتی که آفریدم وارنای چهارگوش است محل تولد فریدون، قاتل اژی دهاک».

تصویر هوایی از قلعه ایرج

وارنای چهارگوش همین قلعه ایرج یا قلعه گبری است و از لحاظ زبان‌شناسی نیز محققان اثبات کرده‌اند «ورامین» واژه تغییریافته از ریشه «وارنا» است؛ اما اکنون این سوال مطرح می‌شود که فریدون کیست؟ کار مهّم او چه بوده است؟ فردوسی در شاهنامه چگونه او را معرفی می‌کند؟ شاید بتوان گفت مهّم‌ترین اقدام فریدون مقابله با ظلم و ستم پادشاه دوران خودش می‌باشد که خلاصه داستان به این شرح است:فردوسی به پادشاه ستمکاری اشاره می‌کند به نام ضحاک(اژی دهاک) که به خاطر رسیدن به سلطنت، پدرش را می‌کشد و شاه می‌شود؛ روزی شیطان در ظاهر آشپز دربار به حضور ضحاک می‌رسد و از وی اجازه می‌خواهد دو شانه شاه را ببوسد؛ شاه به او اجازه می‌دهد و شیطان دو بوسه به شانه ضحاک می‌زند و از جای آن دو بوسه دو مار بیرون می‌آید و پس از مدّتی دیگر شیطان در ظاهر طبیب به شاه مراجعه می‌کند و می‌گوید برای اینکه این دو مار به تو آسیبی نرسانند هر روز باید مغز سر دو جوان از این کشور را به مارها بدهی تا بخورند و به تو آسیبی نرسانند.

تا اینکه فریدون به سن جوانی رسید و ماجرای قتل پدر را از مادر شنید و از آنجا که نژادش به شاه تهمورث می‌رسید خود را سزاوار شاهی و حکومت دید و با لشکری قوی به سمت ضحاک حمله‌ور شد و ضحاک هم که به دلیل ظلم‌های فراوان دشمنان دیگری چون کاوه آهنگر داشت، سرانجام توسط فریدون دستگیر شد و فریدون (که زادگاه او قلعه گبری است) ضحاک را به کوه دماوند می‌برد و آنجا در تنهایی مطلق ضحاک را به بند می‌کشد و گویا سروشی در جان فریدون گفته بود که چون ضحاک نحس است خون او را بر زمین مریز؛ بلکه او را به بند بکش تا از تنهایی و گرسنگی و تشنگی در عذاب باشد.

دالان‌های قلعه ایرج

پیشنهاد ستاره