یخدان‌ ها و یخچال های قدیمی چگونه کار می‌کردند؟

ستاره | سرویس علوم – همانطور که گفتیم یخدان ها و یخچال های قدیمی از یک استخر و یک حصار تشکیل شده می‌شدند. حصار طوری ساخته می‌شد که در تمام طول روز سایه اش بر استخر می‌افتاد و از گرم شدن آب استخر جلوگیری می‌کرد. در آن زمان یخی را که در زمستان در استخر یخچال درست می‌شد می‌شکستند و پس از نگه داری آن در خزانه، در فصل گرما از آن استفاده می‌کردند.

 

 

تاریخچه یخچال‌های قدیمی

از گذشته تاریخی یخچال‌ها تا دوره صفوی اطلاعات دقیقی وجود ندارد. هر چند در متون تاریخی و داستان‌ها و اشعار قبل از دوره صفوی استفاده از یخ به فراوانی مشاهده می‌شود، اما به نحوه تولید آن اشاره‌ای نشده است. قدیمی تری مدارک، مربوط به سفرنامه “شاردن” سیاح فرانسوی در دوره صفوی است.

در این سفرنامه شاردن در سال ۱۰۷۶ هجری، به طرز تهیه یخ در یخچال‌های شهر اصفهان پرداخته است. معماری یخچال‌ها و فن ساختمانی آن‌ها به گونه‌ای است که دقت و نکته سنجی معماران این واحد‌ها به نمایش می‌گذارد. نکات عمده مهمی، چون عایق‌کاری بنا، حفظ برودت مناسب جهت نگهداری یخ، مصالح ساختمانی و چگونگی تهیه یخ از نکات قابل تامل در این بنا‌ها است.

• دیوار طویل سایه انداز
• حوضچه‌های تولید یخ
• مخزن یخ

مخازن یخ نیز خود به دو نوع اند:

• مخازن گنبدی شکل به صورت پوشش باریک مخروطی
• مخازن تونلی شکل به صورت دهلیز مستطیل شکل دراز

 

(تصویر بالا: یخدان مؤیدی، کرمان)

 

مصالح ساختمانی مورد استفاده در ساخت یخچال‌ها

مهمترین مصالح ساختمانی معماری کویر و بخصوص معماری یخچال‌ها خشت و گل است. زیرا نه تنها به آسانی قابل تهیه و در دسترس هستند، بلکه بهترین عایق گرما از بیرون به درون و سرما از درون به بیرون هستند. همچنین کاهگل عایق خوبی برای جلوگیری از نفوذ رطوبت حاصل از برف و باران است. ضمنا رنگ خاکی اندود یا خشت، انعکاس نور شدید و گاه زننده و تند آفتاب را کاهش می‌دهد.

سنگ و آجر نیز به دلیل در دسترس بودن و قیمت ارزان، از مصالح ساختمانی مهمی هستند که در بنای یخچال‌ها به کار می‌رفته اند. از سنگ معمولا در پایه، و از آجر در طاق‌ها استفاده می‌شده است. در چنین مواردی نمای خارجی یخچال، حتماً با اندود کاهگل پوشیده می‌شد. به علاوه، دیواره گودال یخ را نیز با سنگ یا آجر می‌ساختند و با کاهگل اندود می‌کردند.

 

(تصویر بالا: یخدان‌های دوقلوی سیرجان)

 

طرز تولید و برداشت یخ از یخچال‌ها

در شب‌های سرد زمستان برای تهیه یخ، حوضچه‌هایی را که در زیر دیوار سایه انداز احداث می‌شد، تا سطح مشخصی از آب پر می‌کردند. در هنگام شب وجود سرمای شدید موجب یخ بستن آب این حوضچه‌ها می‌شد. مقدار آبی که در شب‌های بعد برروی این توده‌های منجمد جمع می‌شد به اندازه‌ای بود که در سرمای یک شب کامل بتواند منجمد شود. به طور کلی ارتفاع آب روی سطوح یخ قبلی از چند سانتی‌متر بیشتر نمی‌شد و این کار آنقدر تکرار می‌شد تا قطر یخ‌ها به اندازه عمق حوضچه‌ها می‌رسید.

صبح‌های زود، یخچال داران به جان یخ‌ها می‌افتادند و با پتک یا وسایل دیگر یخ‌ها را قطعه قطعه می‌کردند. سپس هر قطعه را با غل و زنجیر به مخزن یخ منتقل کرده و به داخل گودال می‌ریختند.

یخچال‌داران برای اینکه بتوانند در تابستان از قطعات یخ داخل مخزن به راحتی برداشت کنند، هنگام انبار کردن بین لایه‌های مختلف یخ، کاه یا ساقه‌های گندم می‌ریختند. در بعضی از شهر‌ها مثل اصفهان از یک نوع لجن که در کنار رود‌ها رشد می‌کرد بهره می‌گرفتند و روی یخ‌ها را با آن می‌پوشاندند. در برخی از مناطق کویری، روی یخ را با یک لایه گل اندود می‌کردند. سپس مخزن‌های یخچال‌ها را نیز تیغه کرده و با کاهگل تمام منافذ آن را پر می‌کردند.

هنگام گرم شدن هوا، ضرورت استفاده از یخ احساس می‌شد. یخ کش‌ها با چکمه‌ها و نیم تنه‌های لاستیکی و چنگک‌های آهنی، توده‌های یخ را از گودال بیرون کشیده و به پای ترازوی بزرگی که هر کفه آن به لنگه دری شباهت داشت می‌بردند. سپس به تدریج یخ‌ها را شکسته و برای فروش به بازار می‌بردند. این یخچال‌ها در تمام فصول سال دارای یخ بودند.

 

(تصویر بالا: یخچال گناباد)

 

آسیب پذیر بودن یخچال‌ها

با وجود به کارگیری مصالحی مقاوم و متناسب با شرایط اقلیمی، کم و بیش خطراتی این بنا‌ها را تهدید می‌کند که در این جا به چند مورد از آن‌ها اشاره می‌کنیم:

۱. به علت این که بنا در فضایی نسبتا باز واقع می‌شود، باد‌های تند و توفان‌های شدید کویری که معمولاً شن و ماسه را به همراه دارند، می‌توانند موجب فرسایش این یخچال‌ها شوند.

۲. رطوبت نیز از دیگر عوامل تاثیر گذار بر فرسایش یخچال‌ها بوده است. در معماری قدیمی یخچال‌ها تا حد امکان از قدرت فرسایندگی رطوبت پیشگیری شده است، اما نفوذ تدریجی آب حاصل از ذوب احتمالی یخ‌ها و همچنین آبی که به حوضچه‌های تولید یخ هدایت می‌شد، اثرات مخربی داشته است.

۳. کم شدن منزلت فرهنگی، اعتباری و اقتصادی یخچال‌ها به خاطر رواج روزافزون صنعت مدرن یخ سازی، چهره‌ای متروک به یخچال‌ها بخشیده است. همین بی‌توجهی باعث بی‌هویت شدن آنان شده و همه شرایط مناسب را جهت ویرانی بنا به وجود آورده است.

به نظر شما وجود چنین یخچال‌هایی چه مزیت‌های دیگری داشته است؟ دیدگاه‌های خود را در انتهای این صفحه در قسمت “ارسال نظر” با ما و سایر مخاطبان ستاره به اشتراک بگذارید.