کلمات توبه حضرت آدم چه بود؟

ستاره | سرویس مذهبی – داستان خلقت حضرت آدم و حوا و توبه نکردن ابلیس در میان تمامی فرشته‌ها یکی از روایاتی است که در کتاب‌های آسمانی از آن سخن به میان آمده و توضیحاتی درباره آن داده شده است. اما یکی از قسمت‌های این ماجرا ، اخراج حضرت آدم و حوا از بهشت به دلیل نافرمانی از خداوند و خوردن از درخت ممنوعه بوده است. پس از اخراج هر دو نفر آنان به درگاه الهی توبه می‌کنند و در قرآن این گونه به شرح این ماجرا پرداخته شده است: «سپس آدم از پروردگارش کلماتی دریافت داشت و با آن‌ها توبه کرد و خداوند توبه او را پذیرفت؛ زیرا او توبه پذیر و مهربان است».(سوره بقره آیه ۳۷)

کلمات توبه در قرآن

کلمات توبه در قرآن مجید و نهج البلاغه، به صورت سربسته بیان شده است. در قرآن فقط سخن از تلقى کلمات توبه است، ولی از تعبیراتی که در این زمینه آمده به خوبى روشن مى شود که این کلمات توبه، مشتمل بر مسایل مهمى بوده است.

بعضى گفته اند منظور از آن کلمات توبه، همان اعتراف به تقصیر در پیشگاه خداست که در آیه ۲۳ اعراف به آن اشاره شده است: «رَبَّنا ظَلَمْنا اَنْفُسَنا وَ اِنْ لَمْ تَغْفِرْلَنا وَ تَرْحَمْنا لَنَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرینَ»؛ (پروردگارا ما به خویشتن ستم کردیم و اگر ما را نبخشى و به ما رحم نکنى از زیانکاران خواهیم بود)!

کلمات توبه در روایات

بعضى همین اعتراف به تقصیر و طلب آمرزش را در عبارات دیگرى بیان کرده اند، مانند: «لا اِلهَ اِلاّ اَنْتَ سُبْحانَکَ وَ بِحَمْدِکَ عَمِلْتُ سُوءاً وَ ظَلَمْتُ نَفْسى فَاغْفِرْ لى اِنَّکَ خَیْرُ الغافِرینَ». (بحار الانوار، ج ۱۱، ص ۱۸۱)

شبیه این مضمون، در روایاتى که از امام باقر یا امام صادق (علیهما السلام) نقل شده، نیز دیده مى شود. (تفسیر نور الثقلین، ج ۱، ص ۶۷) ولى در اکثر روایات مى خوانیم که این کلمات توبه، توسل به خمسه طیبه یعنی محمد، على، فاطمه، حسن و حسین (علیهم السلام) بوده است.

چنانچه در کتاب خصال از ابن عباس نقل مى کند که از پیغمبر اکرم (ص) پرسیدم کلمات توبه ای که آدم از پروردگارش دریافت داشت چه بود؟ پیامبر (ص) فرمود: «سَاَلَهُ بِحَق مُحَمد وَ عَلى وَ فاطِمهَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ اِلا تُبْتَ عَلَیْهِ فَتابَ اللهُ عَلَیْهِ اَنهُ هُوَ التوابُ الرحیمُ»؛ (از خداوند به حق این پنج تن مقدس، تقاضا کرد که توبه او را بپذیرد و خدا توبه او را پذیرفت). (کتاب خصال بنا به نقل تفسیر نورالثّقلین، ج ۱، ص ۶۸) قابل توجه این که همین معنا با تفاوت بسیار کمى در تفسیر معروف «الدر المنثور» که از تفاسیر روایى اهل سنت است، نقل شده است. (تفسیر الدرالمنثور، ج ۱، ص ۶۰ (ذیل آیه ۳۷ سوره بقره)).

در روایت دیگرى که از تفسیر امام حسن عسکرى (ع) نقل شده است مى خوانیم: «هنگامى که آدم مرتکب آن خطا شد و از پیشگاه خداوند متعال پوزش طلبید، عرض کرد: پروردگارا توبه مرا بپذیر و عذر مرا قبول کن، من به آثار سوء گناه و خوارى آن با تمام وجودم پى بردم. خداوند فرمود: آیا به خاطر ندارى که به تو دستور دادم در شداید و سختی ها و حوادث سنگین و دردناک، به محمد و آل پاک او مرا بخوانى؟ آدم عرض کرد: پروردگارا آرى. خداوند فرمود: آنها محمد و على و فاطمه و حسن و حسین (علیهم السلام) هستند پس مرا به نام آنها بخوان تا تقاضاى تو را بپذیرم و بیش از آنچه مى خواهى به تو بدهم».(شرح نهج البلاغه مرحوم خویى، ج ۲، ص ۱۱۸)

در حدیث دیگرى از عایشه از پیامبر (ص) نیز مى خوانیم که آن کلمات توبه در دعاى زیر بود: «اَللهُم اِنکَ تَعْلَمُ سِرى وَ عَلانیَتى فَاقْبَلْ مَعْذِرَتى وَ تَعْلَمُ حاجَتى فَاَعْطِنى سُولى وَ تَعْلَمُ ما فى نَفْسى فَاغْفِرْلى ذَنْبى اَللهُم اِنى اَسْاَلُکَ ایماناً یُباشِرُ قَلبْى وَ یَقیناً صادِقاً حَتى اَعْلَمَ اَنهُ لا یُصیبُنى اِلا ما کَتَبْتَ لى وَارْضِنى بِما قَسَمْتَ لى». (نفسیر الدرالمنثور، ج ۱، ص ۵۹)

در عین حال، منافاتى در میان این روایات نیست و ممکن است آدم در عین توسل به اسامى خمسه طیبه، دعاهاى فوق را نیز خوانده باشد. بعضى نیز آن را به حالات معنوى آدم، همان حالات جذبه الهى و روحانى تفسیر کرده اند که آن نیز با آنچه در بالا آمد مى تواند همراه باشد.

کلمات توبه حضرت آدم

در این که مراد از کلمات توبه اى که حضرت آدم جهت قبولى توبه‏اش از خداوند دریافت کرد چه بود، میان مفسران گفتگو است.

تفسیرهاى متفاوت از کلمات توبه حضرت آدم منافاتى با هم ندارد و ممکن است مجموع این کلمات به حضرت آدم جهت پذیرش توبه‏ اش یاد داده ‏شده باشد. یکى از مفسران می گوید: «مقصود از این کلمات، فقط الفاظ و مفاهیم ذهنى آن‏ها نیست، چون خداى سبحان در قرآن کریم، کلمات را بر حقایق وجودى اطلاق کرده، نظیر آن چه در آیه «قَبْلَ أنْ تَنْفِدَ کَلِماتُ رَبى» آمده‏ است. پس اگر در روایات اهل بیت آمده که «مراد از این کلمات، اسمأ اصحاب کسأ است،باید چنین توجیه شود که مقصود، این است که حضرت آدم، انوار اهل‏بیت و اشباح آنان را زیارت کرد و کلمات تلقى شده همان آیات وجودى اهل‏بیت بود، گرچه هنگام توبه و تکلم با خداوند به عنوان استغفار، اسماى مبارک آنان را بر زبان جارى کرده باشد. در برخى از روایات آمده است منظور از کلماتى که حضرت ابراهیم (ع) به آن‏ها آزمون شده، کلماتى است که حضرت آدم آن‏ها را دریافت کرد. روشن است که کلمات مورد آزمون حضرت ابراهیم (ع) از گونه حقایق خارجى بوده، نه از الفاظ و مفاهیم ذهنى.»

پس از مجموع مطالب استفاده مى‏شود که کلمات مذکور، اسمأ یا انوار اهل‏بیت یا پنج تن است که به آدم آموخته شده ‏بود.