فعل معلوم و مجهول در زبان فارسی چه ویژگی‌هایی دارند؟

فعل معلوم و مجهول در زبان فارسی، کاربردها و ساخت متفاوتی دارند. فارسی‌زبان‌ها می‌توانند با استفاده از فعل مجهول، بدون اسم بردن از فاعل، جملات خود را بسازند.

فعل معلوم و مجهول

ستاره | سرویس فرهنگ و هنر – فعل معلوم و مجهول چیست و چه کاربرد‌هایی دارد؟ در زبان فارسی، فعل از جهت ذکر شدن یا نشدن فاعل جمله، به دو قسم معلوم و مجهول تقسیم می‌شود. فارسی‌زبان‌ها در موقعیت‌های خاصی ترجیح می‌دهند که از فاعل جملات نامی نبرند؛ همین مسئله مهم‌ترین عامل استفاده از افعال مجهول است. در این مقاله قصد داریم افعال مجهول را از نظر ساخت و کاربرد، بررسی کنیم.

 

فعل معلوم و مجهول در زبان فارسی

 

فعل معلوم و مجهول در زبان فارسی چیست؟

چنانکه گفته شد، فعلی که فاعلش مشخص باشد، “فعل معلوم” نامیده می‌شود؛ مانند:
  • علی، سعید را در خیابان دید. (علی فاعل این جمله است.).
اما به فعلی که فاعلش مشخص نباشد و ساخت مخصوص فعل‌های مجهول داشته باشد، “فعل مجهول” می‌گویند؛ مانند:
  • سعید در خیابان دیده شد. (این جمله هیچ اطلاعی از شخصی که سعید را دیده نمی‌دهد.)

 

چه فعل‌هایی قابلیت مجهول شدن دارند؟

باید این مسئله را به خاطر داشته باشید که ما هر فعلی را نمی‌توانیم مجهول کنیم. فقط فعل‌هایی که مفعول دارند، “مجهول” می‌شوند. چرا؟ به سبب اینکه وقتی شما فاعل را از جمله حذف می‌کنید، باید جز دیگری از جمله را در جایگاه “نهاد” قرار دهید. این مسئله را با مثالی روشن می‌کنیم:
  • پدر خانه را ساخت.
در این جمله، “پدر” فاعل جمله است و در جایگاه نهاد قرار دارد. “خانه” مفعول و “ساخت” فعل جمله است. حال اگر ما فاعل را حذف کنیم و فعل را مجهول کنیم، “خانه” که نقش مفعولی داشته، در جایگاه نهاد قرار می‌گیرد؛ اگر جمله مفعول نداشت، هیچ جزیی برای قرار گرفتن در جایگاه نهاد باقی نمی‌ماند.

 

چگونه یک فعل معلوم را مجهول کنیم؟

برای تبدیل یک فعل معلوم به یک فعل مجهول، باید در کل جمله تغییراتی ایجاد کنیم؛ با انجام دادن پنج مرحله زیر، هر فعل گذرا به مفعول تبدیل به یک فعل مجهول می‌شود:
  • ابتدا باید نهاد را حذف کنیم؛ علی من را دید. “علی” از جمله حذف می‌شود.
  • مفعول جمله را در جایگاه نهاد قرار می‌دهیم و نشانه مفعول را حذف می‌کنیم. من دید. “را” که نشانه مفعول است، حذف می‌شود.
  • فعل جمله را بصورت صفت مفعولی در می‌آوریم. نحوه ساخت صفت مفعولی: بن ماضی + ه (‍‍‍ه). صفت مفعولی ساخت، “دیده” می‌شود.
  • از فعل کمکی “شدن”، ساخت مناسبی مطابق با زمان اصلی فعل می‌سازیم: دیده شد.
  • شناسه فعل را با توجه به شخص و شمار، تنظیم می‌کنیم؛ در این مثال، فعل شناسه “ام” است: دیده شدم.
جمله مجهول ساخته شد: من دیده شدم.

 

زمان در فعل مجهول

فعل مجهول از دو قسمت صفت فاعلی و فعل کمکی ساخته می‌شود. به طور مثال، در فعل ” دیده شد”، “دیده” صفت فاعلی و “شد” فعل کمکی است. زمان فعل‌های مجهول، با توجه به فعل کمکی فهمیده می‌شود. به همین دلیل، ممکن است برای ساخت فعل‌های کمکی با زمان صحیح، اندکی مشکل پیدا کنید. جدول زیر، انواع زمان‌های فعل مجهول را از مصدر “دیدن” نشان می‌دهد:

 

زمان‌ها اول شخص مفرد دوم شخص مفرد سوم شخص مفرد اول شخص جمع دوم شخص جمع سوم شخص جمع
مضارع ساده دیده شوم دیده شوی دیده شود دیده شویم دیده شوید دیده شوند

مضارع التزامی

دیده بشوم دیده بشوی دیده بشود دیده بشویم دیده بشوید دیده بشوند
مضارع اخباری دیده می‌شوم دیده می‌شوی دیده می‌شود دیده می‌شویم دیده می‌شوید دیده می‌شوند
ماضی ساده دیده شدم دیده شدی دیده شد دیده شدیم دیده شدید دیده شدند

ماضی نقلی

دیده شده‌ام دیده شده‌ای دیده شده است دیده شده‌ایم دیده شده‌اید دیده شده‌اند
ماضی استمراری دیده می‌شدم دیده می‌شدی دیده می‌شد دیده می‌شدیم دیده می‌شدید دیده می‌شدند

ماضی بعید

دیده شده بودم دیده شده بودی دیده شده بود دیده شده بودیم دیده شده بودید دیده شده بودند
ماضی نقلی مستمر دیده می‌شده‌ام دیده می‌شده‌ای دیده می‌شده‌ است دیده می‌شده‌ایم دیده می‌شده‌اید دیده می‌شده‌اند
ماضی التزامی دیده شده باشم دیده شده باشی دیده شده باشد دیده شده باشیم دیده شده باشید دیده شده باشند
ماضی ابعد دیده شده بود‌ه‌ام

دیده شده بوده‌ای

دیده شده بوده است  دیده شده بوده‌ایم دیده شده بوده‌اید دیده شده بوده‌اند
مستقبل دیده خواهم شد دیده خواهی شد دیده خواهد شد دیده خواهیم شد دیده خواهید شد دیده خواهند شد

 

انواع فعل کمکی در فعل‌های مجهول

در قسمت‌های قبلی گفتیم که فعل کمکی “شد” برای ساخت فعل‌های مجهول استفاده می‌شود. حالا باید این نکته را نیز اضافه کنیم که در برخی از جملات، از فعل‌های کمکی “گشتن” و “گردیدن” نیز برای ساخت فعل مجهول استفاده می‌شود؛ مانند:
  • شاملو با آثارش شناخته گشت.
  • هر انسانی با سخن خود شناخته گردد.

 

چرا از فعل مجهول استفاده می‌کنیم؟

در مقدمه این مقاله گفتیم: فارسی‌زبان‌ها زمانی از فعل مجهول استفاده می‌کنند که قصد بردن نام فاعل جمله را ندارند. موارد زیر، می‌تواند دلایلی برای نام نبردن از فاعل جمله باشد:

  • زمانی‌که فاعل مشخص نیست. مانند: ماشین دزدیده شد. (گوینده نمی‌داند چه کسی ماشین را دزدیده است.)
  • زمانی‌که تمرکز گوینده بر فعل انجام شده است و توجهی به فاعل این فعل ندارد. مانند: خیابان آسفالت شده‌است. (گوینده توجه چندانی به کسی که خیابان را آسفالت کرده، ندارد؛ هرچند فاعل مشخص باشد.)
  • زمانی‌که گوینده عمدا قصد دارد نامی از فاعل نبرد. مانند: خرمشهر باز پس گرفته شد. (گوینده می‌داند که چه کسانی خرمشهر را پس گرفته‌اند، اما به هر دلیلی نامی از آن‌ها نمی‌آورد.)

 

نوع دیگر فعل مجهول

در پایان، باید به این نکته نیز اشاره کنیم که در برخی موقعیت‌های خاص (معمولا در ادبیات فارسی) فارسی‌زبانان به جای استفاده از ساخت فعل مجهول، از فعل‌های معلوم در جایگاه فعل مجهول استفاده می‌کنند. به طور مثال: حافظ در بیت زیر، بجای اینکه از “گفته شده‌است” استفاده کند، از “گفت” استفاده کرده‌است، درحالی‌که فاعل جمله مشخص نیست و فعل ” گفت” نقش فعل مجهول را ایفا می‌کند:

گفت آن یار کزو گشت سر دار بلند
جرمش آن بود که اسرار هویدا می‌کرد.

 

فعل معلوم و مجهول در زبان فارسی

 

سخن آخر

فعلی که فاعلش مشخص باشد، “فعل معلوم” و فعلی که فاعلش مشخص نباشد، ” فعل مجهول” نامیده می‌شود. در زبان فارسی، فعل مجهول ساختار مخصوصی دارد؛ همچنین جمله‌ای که فعل مجهول در آن قرار می‌گیرد نیز، ساختی بخصوص دارد. با آشنایی بیشتر با اجزا جمله، توانایی ما در ساخت فعل مجهول افزایش پیدا می‌کند؛ بنابراین، پیشنهاد می‌کنیم با هسته و وابسته در زبان فارسی و تعاریف و مثال‌هایشان در ادبیات فارسی نیز آشنا شوید. شما چه تفاوت دیگری بین فعل معلوم و مجهول در فارسی می‌شناسید؟ قسمت “نظرات و پرسش‌ها” پل ارتباطی ما با شماست.

تفاوت گویش و زبان و لهجه را نیز در ستاره بخوانید.
یادتون نره این مقاله رو به اشتراک بگذارید.
وب گردی:
مطالب مرتبط

نظر خود را بنویسید