اطلاعاتی درباره یک جانور دوزیست ایرانی (قورباغه + سمندر)

ستاره | سرویس علوم – پرچم حیات در خشکی در حدود ۳۶۵ میلیون سال پیش از حیات در محل اصلی اش یعنی آب‌ها با ورود دوزیستان پا به خشکی گذاشت. در آن زمان جمعیت دوزیستان خوب و بسیار متنوع بود. عامل اصلی ورود جانوران از آب به خشکی لایه اوزون بوده که به جانوران این اجازه را داده تا پا به خشکی بگذارند و زیر نور آفتاب آسیب نبینند. مهم‌ترین عامل کاهش تنوع و جمعیت آن‌ها در چند هزار سال اخیر، نازک شدن تدریجی همین لایه اوزون و آسیب رسیدن به پوست نازک و بی دفاع دوزیستان است.

در ایران ما تنها ۲۰ نوع دوزیست یافت می‌شود که وضعیت مناسبی هم ندارند. در این جا به بررسی دو نوع از دوزیستان کشورمان می‌پردازیم:

۱. قورباغه‌های ایرانی

• نام علمی Rana ridibunda: “قورباغه مرداب” معمولی‌ترین قورباغه ایران است که در بیش‌تر مناطق ایران که آب وجود دارد یافت می‌شود و ممکن است آن را دیده باشید. این قورباغه علاوه بر این که در کنترل آفات نقش دارد، به علم هم خدمت می‌کند و جزو حیوانات آزمایشگاهی هم هست. از دیگر نقش‌های آن می‌توان در تولید دارو‌های ضدقارچی اشاره کرد. هم چنین اولین عمل پیوند قلب دنیا در سال ۱۹۵۰ توسط دکتری روسی به نام سینیستین روی این قورباغه بخت برگشته انجام گرفت و موفقیت آمیز هم بود.

• نام علمی Hyla savignyi: قورباغه‌ی درختی یا همان داروگ گیلانی‌ها: این قورباغه که کوچک‌ترین قورباغه ایران به شمار می‌رود، سبز رنگ است و می‌تواند برای این که از دست دشمنان در امان بماند، رنگ خود را از سبز تیره تا قهوه‌ای تغییر دهد.

نقش قورباغه درختی در طبیعت چیست؟ این قورباغه علاوه بر اینکه غذای مناسبی برای پرندگان و مار‌هاست به دلیل شب فعالی، جمعیت حشرات و خانواده‌ی عنکبوتیان را کنترل می‌کند. این قورباغه به ندرت برای انسان مصرف غذایی دارد، زیرا در برخی گونه‌های آن که در آمریکای جنوبی زندگی می‌کنند از غدد روی پوستشان سمی بسیار خطرناک خارج می‌شود که شکارچیان بومی از ان استفاده می‌کنند. به این قورباغه‌ها قورباغه‌ی دارت سمی می‌گویند. این قورباغه‌ها از سمی‌ترین جانوران روی زمین به شمار می‌آیند.

گونه قورباغه درختی که در ایران وجود دارد جای نگرانی ندارد و سمی نیست. مردم استان‌های شمالی بر این باوراند که زمانی که این قورباغه شروع به آواز خواندن می‌کند در اینده‌ای نزدیک باران خواهد آمد. همچنین نیما یوشیج نیز به این باور اعتقاد داشت و می‌گفت: قاصد روزان ابری داروگ کی میرسد باران؟

۲. سمندر لرستانی

یکی از زیباترین و نایاب‌ترین حیوانات این سرزمین سمندر لرستانی است و ترجیح می‌دهد در حاشیه رودخانه‌های کوهستانی زندگی کند. نسل این حیوان در حال انقراض بوده و نیازمند توجه و حفاظت است. پراکنش این پستاندار تنها در ایران و در مناطق محدودی از استان خوزستان، لرستان و زاگرس مرکزی است. 

• نام فارسی: سمندر لرستان
• نام انگلیسی: Lorestan mountian newt
• نام علمی: Neurergus kaiseri
• زیستگاه: این حیوان در در بوته زارها، مناطق تالابی و نهر‌ها و ابشار‌های با دمای پایین زندگی می‌کند.
• اندازه: طول این جانور حداکثر به ۱۵۰ میلیتر می‌رسد.
• وضع حفاظتی: شدیدا به حمایت و توجه نیاز دارد و باید از قاچاق آن جلو گیری شود.
• نقش سمندر لرستان در طبیعت: شاخص سلامت محیط است. یعنی وجود این جانور یا دیگر سمندر‌ها خبر از سلامت محیط از لحاظ آلودگی می‌دهد، چون سمندر‌ها بسیار به آلودگی حساس اند.
• معنی کلمه‌ی سمندر: سمندر کلمه‌ای فارسی بوده و از دو بخش سام به معنای اتش و اندر تشکیل شده که معنی زاده شده از اتش می‌دهد. در افسانه‌های کهن ایرانی از سمندر این گونه یاد می‌شود.

سمندر لرستانی گونه‌ای دوزیست دم دار است که تنها در کشور ایران آن هم در نقاط محدودی در لرستان یافت می‌شود. این دوزیست به شدت در معرض انقراض است. این گونه سمندر لرستانی بدنی لیز (شبیه به قورباغه) دارد و دارای نقش و نگار زیبایی روی بدنش است. نقش و نگار زیبای این گونه دوزیست و پراکندگی محدود آن باعث جلب توجه بسیاری از افراد علمی و غیر علمی شده است. سمندر لرستانی به دلیل این که وضعیت حفاظتی نگران کننده‌ای دارد و در معرض انقرلض است برای همه افراد حائز اهمیت است. زیبایی بیش از حد این سمندر و حرکات جذاب این گونه در آب باعث شده است که برای بسیاری از افراد جذاب باشد. موضوع مهمتری که ارزش سمندر لرستانی را در بین سمندر‌های جهان بالا برده است، نادر بودن آن است.

در حال حاضر سمندر لرستانی به دلایل مختلف جزء لیست قرمز (Red List) واحد حفاظت جهانی (IUCN) قرار گرفته است. موقعیت حفاظتی این گونه در IUCN در وضعیت بسیار بد حفاظتی یعنی CR قرار گرفته است. در سال‌های اخیر نویسنده وضعیت حفاظتی سمندر لرستانی را بسیار نگران کننده شمرده شده است و احتمال انقراض این گونه در طی دهه آینده را داده است. نتایج تحقیقات این نویسنده روی تاریخ زندگی سمندر‌های ایران (شامل سمندر لرستانی و کردستانی) نشان داد که سمندر کردستانی خوشبختانه وضعیت خوبی دارد، اما متاسفانه سمندر لرستانی با یک بحران شدید اکولوژیکی روبه رو است. این نتایج از طریق بافت شناسی-سلولی به دست آمده و از دیدگاه اکولوژیکی تفسیری شده است.

زیستگاه سمندر لرستانی در مناطق کوهستانی و صعب العبور لرستان پراکنده شده است. این گونه سمندر برخلاف بقیه سمندر‌ها در رودخانه‌ها کمتر دیده می‌شود. سمندر لرستانی در آب‌های سرد آبشاری یافت می‌شود و وجود آب فراوان با منبع آبشاری که حاوی اکسیژن بالایی است یکی از مهمترین فاکتور‌های کمک کننده به بقاء این گونه است. در حال حاضر استان لرستان تنها استان مسئول حفاظت از این گونه سمندر است.

مطالعات در زمینه سمندر لرستانی محدود است. مطالعات در این زمینه بیشتر محدود به افراد خارجی است که روی این گونه تحقیقاتی انجام داده اند. مطالعات در خاک ایران توسط افراد ایرانی بسیار کم است. پژوهشگران معتقدند مطالعات در زمینه سمندر لرستانی باید در خاک ایران انجام بگیرد نه در شرایط آزمایشگاهی که هم در فواصل بسیار دور از خاک ایران است و هم زیستگاه اصلی سمندر لرستانی است. اخیرا مطالعاتی در زمینه رفتارشناسی این گونه در شرایط طبیعی توسط پژوهشگران انجام شده است که به زودی در یک مجله معتبر اروپایی به چاپ خواهد رسید. نتایج این مطالعات کمک بسیاری به بقاء این گونه می‌کند. برای کمک کردن به هر گونه جانوری در حال انقراضی در درجه اول باید رفتار گونه و سبک زندگی آن را مطالعه کرد.