نویسنده: رضا حسینی
بروزرسانی: ۵ دی ۱۴۰۰
ستاره | سرویس علوم – پارابن چیست و چگونه مورد استفاده قرار می‌گیرد؟ در پاسخ به این پرسش باید گفت که پارابن نوعی ماده‌ی شیمیایی است که از اسید بنزوییک مشتق می‌شود و خود چندین گونه‌ی مختلف را در بر می‌گیرد. این ماده به دلیل خواص ضد باکتریایی قدرتمندی که از وجود آن برخوردار است در گروه مواد نگهدارنده طبقه‌بندی می‌گردد. موادی که به محصولات غذایی یا آرایشی اضافه می‌شوند تا از بروز فساد زودرس در آنها جلوگیری به عمل آورند. در واقع پارابن‌ها مانع از رشد قارچ‌ها یا باکتری‌ها می‌شوند و به همین دلیل در بسیاری از محصولات آرایشی و بهداشتی مورد استفاده قرار می‌گیرند.
در طول حداقل یک دهه‌ی اخیر بحث‌های مفصلی پیرامون مفید یا غیر مفید بودن استفاده از پارابن‌ها و لزوم یا عدم لزوم به کار بردن آنها در محصولات آرایشی و بهداشتی مطرح بوده است. بحث‌های مفصل و پر دامنه‌ای که در مواردی بسیار هم داغ و جنجالی شده‌اند. عده‌ای از کارشناسان معتقدند که استفاده از پارابن به عنوان یک ماده‌ی محافظ و نگهدارنده‌ی محصولات آرایشی و بهداشتی، به خصوص آن دسته از محصولاتی که با بدن انسان به صورت مستقیم در تماس هستند، عمل چندان عاقلانه‌ای نیست. چرا که این ماده از دید آنها منشا بروز بیماری‌های تهدید کننده و خطرناکی نظیر سرطان خواهد بود.
در عین حال کسانی هم هستند که نظریه‌ی مذکور را رد می‌کنند و معتقدند که پارابن و مشتقات آن اگر به میزان مشخصی در محصولات آرایشی و بهداشتی مورد استفاده قرار گیرد و دوز استفاده از آن بالاتر از حد مجاز نرود، خطر چندانی را برای مصرف کنندگان این محصولات به همراه نخواهد داشت. به هر حال در مطلب پیش رو تلاش اصلی بر آن خواهد بود که تا حد امکان به هر دوی این نظریات پرداخته شود و درستی آنها مورد بررسی قرار گیرد.
پارابن چیست و چه پیشینه‌ای دارد؟
واژه پارابن مخفف عبارت پارا هیدروکسی بنزوییک اسید یا para Hydroxybenzoic Acid است و خانواده‌ا‌ی از استرهای آلکیل پاراهیدروکسی بنزوئیک اسید را تشکیل می‌دهد. مهمترین اعضای این خانواده عبارتند از متیل پارابن، اتیل پارابن، پروپیل پارابن، بنزیل پارابن، بوتیل پارابن و ایزوبوتیل پارابن که در مورد آخر از اهمیتی هم تراز با سایر اعضای این خانواده برخوردار نیستند.
برای نخستین بار پرسش پارابن چیست در اوایل دهه‌ی پنجاه میلادی بود که بر سر زبان‌ها افتاد. البته پارابن‌ها حدود یک دهه پیش از آن و در دهه‌ی چهل میلادی برای بار نخست به صورت رسمی به فعالان صنایع مختلف معرفی شدند. هرچند که در محصولات غذایی و آشامیدنی نیز استفاده از مواد نگهدارنده برای جلوگیری از فاسد شدن آنها امر نسبتا رایجی به شمار می‌رود، اما پارابن‌ها بیشتر در محصولات آرایشی و بهداشتی مورد استفاده قرار می‌گیرند. البته در برخی مواد غذایی، به خصوص آن دسته‌ای که از مصارف دارویی برخوردارند نیز بهره گرفتن از پارابن امر تقربیا رایجی محسوب می‌شود.
بسیاری از محصولات آرایشی و بهداشتی (به عنوان مثال انواع و اقسام شامپوها) از حالت مایع برخوردارند و مقادیر فراوانی آب را در دل خود جای داده‌اند. به همین دلیل این قبیل مواد آرایشی و بهداشتی مستعد رشد گونه‌های مختلفی از میکروب در دل خود هستند. در این میان می‌توان گفت خواص بازدارندگی پارابن‌ها سبب می‌گردد که از وجود آنها برای مقابله با میکروب‌ها استفاده شود.
در واقع پارابن جزو پرکاربردترین مواد نگهدارنده‌ی محصولات آرایشی و بهداشتی به شمار می‌رود. دلیل این امر شاید آن باشد که پارابن‌ها در مجموع مواد ارزان قیمتی به شمار می‌روند و استفاده از آنها برای دور نگه داشتن مواد آرایشی و بهداشتی از گزند میکروب‌ها و سایر آفات مشابه هزینه‌ی چندانی را برای تولید کنندگان این محصولات به همراه ندارد. احتمالا به همین دلیل است که استفاده از این مواد اکنون بیش از نیم قرن است که ادامه دارد و هنوز به طور کامل متوقف نشده است. حال باید این پرسش را مطرح کرد که تنوع استفاده از پارابن چیست و موارد استفاده از آن به طور دقیق چه محصولاتی را در بر می‌گیرد.
نوع استفاده از پارابن چیست؟
می‌توان ادعا کرد که نوع استفاده از پارابن و تنوع آن در محصولات مختلف آرایشی و بهداشتی نسبتا گسترده است. آن دسته از کسانی که به دنبال یافتن پاسخی برای پرسش موارد استفاده از پارابن چیست می‌گردند، می‌توانند این پاسخ را در انواع و اقسام شامپوها، مواد مرطوب کننده، ژل‌های آرایشی و حالت دهنده، ژل‌های بهداشتی و شستشو دهنده، خمیردندان‌ها و سایر محصولات مربوط به آرایش و زیبایی نظیر محلول‌های پاک کننده‌ی آرایش و موارد مشابه با آن بیابند.
افزون بر آن از پارابن در طیف گسترده‌ای از محصولات دارویی موضعی نظیر پمادها و همچنین مواد تزریقی نظیر آمپول‌ها در کنار بسیاری از داروهای خوراکی و حتی برخی غذاها استفاده می‌شود. به طور کل برخی بررسی‌ها نشان از آن دارد که از وجود پارابن‌ها در بیش از ۹۰ درصد محصولات آرایشی و بهداشتی بهره گرفته می‌شود.
حتی برخی مطالعات انجام شده در آمریکا طی سال‌های گذشته بر این نکته تاکید دارد که به طور متوسط هر فرد آمریکایی روزانه با حدود ۷۶ میلی‌گرم پارابن سر و کار دارد. رقمی که حدود ۵۰ میلی‌گرم آن مربوط به محصولات آرایشی و بهداشتی بوده و چیزی نزدیک به ۲۵ میلی‌گرم آن نیز به مواد دارویی تعلق دارد. در این میان حدود یک میلی‌گرم از پارابنی که آمریکایی‌ها در طول روز، بی آن که خود بدانند، مصرف می‌کنند هم به نگهدارنده‌های به کار رفته در مواد غذایی مربوط می‌شود.
به این ترتیب می‌توان نقش پر رنگ پارابن در محصولات مختلف برای نگهداری آنها را به خوبی مشاهده کرد. همچنین باید به این نکته اشاره شود که معمولا به منظور اثرگذاری بیشتر خصلت‌های محافظتی پارابن‌ها در محصولات مختلف، از ترکیب چند گونه‌ی آنها در این محصولات استفاده می‌شود. به عنوان مثال متیل پارابن با پروپیل پارابن ترکیب می‌گردد تا بتواند ضامن دور نگه داشتن مواد آرایشی یا بهداشتی از هجوم باکتری‌ها، قارچ‌ها یا سایر میکرو ارگانیسم‌های مشابه باشد.
اثرات منفی پارابن چیست؟
از آن جا که معمولا تصور مثبتی در میان بسیاری از مردم نسبت به وجود مواد نگهدارنده‌ی شیمیایی در محصولات مختلف، به خصوص مواد غذایی یا محصولاتی که تماس مستقیم با بدن انسان برقرار می‌کنند، وجود ندارد، باید این نکته را مورد بررسی قرار داد که اثرات منفی پارابن چیست و این چه جنبه‌های مهمی را در بر می‌گیرد؟
در ابتدای کار استفاده کنندگان از پارابن در محصولات مختلف تولیدی خود مبنا را بر این اصل گذاشته بودند که این ماده نگهدارنده قادر است از پوست انسان عبور کرده و جذب خون و مایعات میان بافتی او شود. در واقع تصور ابتدایی بر این بود که بدن انسان پس از مواجه شدن عادی با این پارابن‌ها در قالب یک ماده‌ی شبه غذایی، در نهایت قادر به دفع کامل آنها خواهد بود.
اما پژوهش‌هایی که در دهه‌های اخیر برای یافتن پاسخی برای پرسش کلیدی ماهیت پارابن چیست انجام گرفته است بر این نکته تاکید دارد که تمام دوز پارابن وارد شده به بدن انسان از قابلیت دفع برخوردار نیست و بخشی از آن جذب بدن می‌شود. حتی در طول یکی دو دهه اخیر قضیه از این موضوع فراتر رفت و پژوهش‌هایی که در دهه ۹۰ میلادی انجام گرفت روشن ساخت که پارابن‌ها می‌توانند نقش زنو استروژن را در بدن انسان بر عهده بگیرند. این به آن معنی است که پارابن‌ها ساز و کاری مشابه با استروژن در بدن انسان خواهند داشت و جذب آنها توسط بدن و انباشته شدن بیش از اندازه‌ی آنها می‌تواند تغییرات هورمونی مهمی در بدن انسان پدید آورد.
قضیه هنگامی مهم و پیچیده می‌شود که بدانیم دگرگونی هورمون استروژن رابطه مستقیمی با سرطان سینه دارد. در همین زمینه احتمال ارتباط پارابن‌ها با سرطان سینه حدود چهارده سال قبل شکل جدی‌تری به خود گرفت. چرا که نتایج پژوهشی که توسط یک محقق سرطان به نام فیلیپا داربر در انگلستان صورت گرفت، به صورت واضح نشان داد که در بافت مربوط به غده‌های سرطان سینه نشانه‌هایی از وجود ماده پارابن یافت می‌شود. در واقع این پژوهش جنجال‌های فراوانی را میان صاحب نظران پدید آورد و موافقان و مخالفان استفاده از پارابن به عنوان یک ماده نگهدارنده‌ی پر کاربرد در صنایع آرایشی و بهداشتی را رو به روی هم قرار داد.
با وجود آن که بسیاری از دانشمندان، پژوهشگران و کارشناسان امور پزشکی از آن زمان به بعد همواره بر این نکته تاکید داشته‌اند که استفاده از پارابن در محصولات آرایشی و بهداشتی خطرناک بوده و موارد مصرف آن باید کاملا محدود شود، اما در عوض عده‌ای هم اعتقاد دارند که در پژوهش مذکور نقاط ابهامی وجود دارد که صحت نتایج به دست آمده را زیر سوال می‌برد. در واقع این دسته از صاحب‌نظران معتقدند که استفاده‌ی معقول و اصولی از پارابن چندان هم برای انسان خطرناک نیست. حال باید این نکته را مورد بررسی قرار داد که نقاط ابهام فرضیه‌ی خطرناک بودن پارابن چیست.
نقاط ابهام اثرات منفی پارابن چیست؟
آن دسته از کارشناسانی که پژوهش انجام شده در انگلستان را برای صدور حکم قطعی در رابطه با اثرات مخرب پارابن بر بدن انسان ناکافی می‌دانند، بر این نکته تاکید دارند که در پژوهش مذکور باید علاوه بر بافت مربوط به غده‌های سرطان سینه، بافت سینه افرادی که به بیماری سرطان مبتلا نیستند نیز مورد آزمایش قرار گیرد تا نتایج این تحقیق تکمیل شود. چرا که ممکن است حتی در بافت مربوط به سینه‌های سالم نیز اثرات ماده پارابن یافت شود.
به هر حال ایرادهای وارد آمده بر پژوهش‌های انجام شده در رابطه با اثرات منفی ماده پارابن موجب کاهش محافظه کاری سازمان‌های بهداشتی در رابطه با این ماده نشده است. به عبارت بهتر بسیاری از سازمان‌های مهم جهان که مرتبط با امور بهداشتی و زیست محیطی هستند، طی سال‌های اخیر بر کاهش میزان استفاده از پارابن‌ها در مواد غذایی و آرایشی و بهداشتی تاکید اساسی داشته‌اند. ارگان‌هایی که از میان آنها می‌توان به سازمان حفاظت از محیط زیست آمریکا اشاره کرد. این هشدارها موجب شده است تا در طول سال‌های اخیر بسیاری از تولید کنندگان محصولات بهداشتی و آرایشی ناگزیر از آن باشند که در بسته‌بندی محصولات خود به این نکته اشاره کنند که محصول تولید شده توسط آنها از وجود پارابن بی بهره است.
با این حال برخی از کارشناسان بر این نظر هستند که استفاده‌ی به اندازه و مناسب از این مواد نگهدارنده‌ی قدیمی، در محصولات مختلف نمی‌تواند خطری برای مصرف کنندگان آن به همراه داشته باشد.
بنابر اعتقاد آنها درصد مجاز استفاده از پارابن در محصولات آرایشی و بهداشتی برای پارابن منفرد و غیر ترکیبی رقمی معادل ۰.۴ درصد و برای پارابن‌های ترکیبی رقمی برابر با ۰.۸ درصد خواهد بود. به عبارت بهتر اگر در یک محصول آرایشی و بهداشتی تنها ماده‌ای نظیر متیل پارابن مورد استفاده قرار گیرد، میزان استفاده از این ماده تا رقم ۰.۴ درصد مجاز خواهد بود. از سوی دیگر اگر در همان محصول آرایشی از ترکیب موادی نظیر متیل پارابن با پروپیل پارابن استفاده شود، میزان استفاده از آنها تنها تا رقم ۰.۸ درصد مجاز است.
در این میان سازمان‌های شناخته شده‌ای نظیر سازمان غذا و دارو (FDA) نیز بر استفاده‌ی محدود و به اندازه از ماده پارابن تاکید کرده‌اند. به طور کل از آن جا که هنوز به طور دقیق، قطعی و صد در صد مشخص نشده است که آثار منفی استفاده از پارابن چیست باید تا حد امکان در زمینه‌ی به کار بردن محصولاتی که از وجود این ماده‌ی نگهدارنده بهرهه می‌گیرند، احتیاط کرد.
به هر حال تلاش اصلی ما در این مطلب بر آن بود که مخاطبان بتوانند با این ماده‌ی نگهدارنده‌ی قدیمی که شاید حتی تا کنون اسم آن هم به گوششان نخورده باشد آشنایی بیشتری بیابند. شاید اکنون برخی از شما که پیش از این آشنایی چندانی با پارابن نداشتید، تا حدی بدانید که پارابن چیست و استفاده از آن چه تاثیرات مهمی را می‌تواند با خود به همراه داشته باشد.
حال که اندکی بیشتر از گذشته از این موضوع با خبر شدید که پارابن چیست بهتر است در مصرف محصولات مبتنی بر آن دقت بیشتری داشته باشید. به عنوان مثال سعی کنید هنگام استفاده از محصولات آرایشی و بهداشتی به سراغ آن دسته از محصولاتی بروید که تنها درصد اندکی از این ماده‌ی نگهدارنده را در دل خود جای داده‌اند یا به طور کامل عاری از وجود آن هستند.
