نویسنده: مجله ستاره
بروزرسانی: ۲۱ آبان ۱۴۰۰
ستاره | سرویس عمومی – ۱۵ اردیبهشت به عنوان روز بزرگداشت شیخ صدوق در تقویم نامگذاری شده است.
روز بزرگداشت شیخ صدوق
محمد بن علی بن بابویه قمی معروف به «ابن بابویه»، «محمد بن بابویه» و «شیخ صدوق» دانشمند سرشناس و فقیه و محدث عالیقدر شیعه در نیمه دوم قرن چهارم هجری می باشد. پس از گذشت ۱۰ قرن از وفات شیخ صدوق، به منظور تکریم شخصیت وی، روز ۱۵ اردیبهشت را به عنوان روز بزرگداشت شیخ صدوق نامگذاری کرده اند.
ماجرای تولد شیخ صدوق
بعد از سال ۳۰۵ هجری قمری که حسین بن روح نوبختی به عنوان نائب سوم امام زمان (عج) عهده دار وساطت بین شیعیان و حضرت گردید علی بن بابویه قمی که پیشوای علمای قم بود، وارد بغداد شد. چون تا آن زمان صاحب فرزندی نشده بود و از این نظر رنج می برد، لذا فرصت را غنیمت شمرد و طی نامه ای که به حسین بن روح تسلیم نمود از او خواست تا هنگام تشرف به حضور امام زمان (عج) به آن وجود مقدس تقدیم دارد. بدین ترتیب شیخ صدوق و برادرش حسن با دعای حضرت امام زمان (عج) متولد شدند.
خاندان بابویه
پدر شیخ صدوق، علی بن بابویه قمی سرآمد علما، فقها و محدثین قم بود و به نقل ابن ندیم دویست جلد کتاب تالیف کرده است. خاندان بابویه قمی از خاندان های علمی قم بودند و از قداست و عفاف و منش والائی برخوردار بوده اند.
دوران جوانی شیخ صدوق
محمد بن بابویه در روزگار جوانی پس از فراگرفتن علوم مقدماتی، علم حدیث و فقه بر اساس حدیث را از علمایی همچون پدرش علی بن بابویه، محمد بن حسن بن ولید پیشوای فقهای قم و دیگران آموخت. آن گاه به منظور دیدار مشایخ دیگر در سایر نقاط شیعه نشین و سیر و سیاحت در ممالک اسلامی، از ری تا بلخ و بخارا و از آنجا تا بغداد، کوفه، مکه، مدینه، مناطق میان راه و مراکز دیگر علمی شیعه و سنی و استفاده از علما و دانشمندان مذاهب اسلامی از شیعه امامی، زیدی و سنی و…، و عرضه احادیث اهل بیت عصمت و طهارت و مکتب فقه و حدیث شیعه که شناخت واقعی اسلام راستین بود، به مسافرت طولانی همت گماشت.
اقامت شیخ صدوق در ری
شیخ صدوق ساکن ری بود. ری شهر بزرگ آن روز ایران و پایتخت رکن الدوله دیلمی بوده است. شیخ صدوق در سال ۳۴۷ و به هنگامی که در اوج شهرت قرار داشته و از لحاظ نبوغ و مقامات علمی و عملی شخصیت برازنده شیعه بوده است، گویا به دعوت رکن الدوله که شیعه بوده از قم یا خراسان به این شهر رفته و در آنجا ساکن می گردد.
شیخ صدوق در قم، ری، نیشابور، مشهد مقدس و سایر نقاطی که اقامت داشته روزهای جمعه و سه شنبه احادیث جالبی در مباحث گوناگون بر شاگردان فاضل و دانشمند خود املا می کرده و آنها یادداشت می کردند، و پیرامون آن بحث و گفتگو می کرده است. از جمله اینها نود و هفت مجلس است که به نام «امالی» یا «مجالس» چاپ شده است.
شاگردان شیخ صدوق
شیخ صدوق مرد بلند آوازه شیعه به هر جا می رفته، گذشته از استفاده از رجال شیعه و سنی، به افاده و بیان و املاء احادیث اندوخته، به طالبان علم و شاگردان خود و آماده ساختن آنها برای حفظ و نگاهداری مکتب و آثار اهل بیت عصمت و طهارت اهتمام داشته است. به همین جهت گروهی از مفاخر علما شیعه و سنی جزو شاگردان او به شمار آمده اند، که یا رسماً شاگرد او بوده اند، یا از وی روایت نموده یا اجازه گرفته اند.
مرحوم ربانی شیرازی جمعاً ۲۷ نفر از شاگردان و راویان او را نام برده است. تعدادی از مشهورترین شاگردان شیخ صدوق از این قرار اند:
- شیخ مفید محمد بن محمد بن نعمان
- هارون بن موسی تلعکبری
- حسین بن عبدالله غضائری
- برادرش حسین بن علی بن بابویه قمی
- حسن بن عباس نجاشی (پدر نجاشی مولف رجال)
- علم الهدی سید مرتضی
- سید ابوالبرکات علی بن حسین جوزی حسینی حلی
تألیفات شیخ صدوق
به گفته شیخ طوسی نزدیک به ۳۰۰ کتاب توسط شیخ صدوق تألیف شده است. شیخ اجل نجاشی که رجال خود را پس از فهرست شیخ صدوق نوشته و سعی داشته کمبودهای فهرست شیخ صدوق را تکمیل کند، ۱۸۹ کتاب را نام برده است. برخی از کتاب های شیخ صدوق عبارتند از:
- کتاب توحید
- نبوت
- اثبات وصیت علی (ع)
- سه کتاب در غیبت امام زمان
- معانی الاخبار
- خصال
- مختصر تفسیر قرآن
- من لایحضره الفقیه
- عیون اخبار الرضا
- ثواب الاعمال
وفات شیخ صدوق
شیح صدوق پس از هفتاد و چند سال زندگانی درخشان و پر افتخار و مسافرت های طولانی در اقصی نقاط بلاد اسلامی و تالیف و تصنیف حدود ۳۰۰ جلد کتاب پر ارزش در ابعاد مختلف زندگی، سرانجام در سال ۳۸۱ هجری قمری در ری چشم از جهان فرو بست.
آرامگاهش امروز در شهر ری به نام «ابن بابویه» مشهور است و زیارتگاه مردم می باشد.
القاب شیخ صدوق
برخی از دانشمندان القابی را برای شیخ صدوق انتخاب کرده بودند که «رئیس المحدثین»، «صدوق الطائفه»، «وجه الطائفه»، «الصدوق فی ما یرویه عن الائمة الطاهرین»، «رهبر و پیشوا»، «عروه الاسلام» و «رئیس المحدّثین و حجةالاسلام» از آن جمله اند.
نظر اندیشمندان و بزرگان اسلام درباره شیخ صدوق
شیخ طوسی: «او دانشمندی جلیل القدر و حافظ احادیث بود. از احوال رجال، کاملاً آگاه و در سلسله احادیث و نقادی، عالی مقام به شمار می‌آمد و در اَعلام قم از نظر حفظ احادیث و کثرت معلومات، مانندی نداشت و در حدود سیصد اثر تألیفی از خود به یادگار گذاشت.»
سید بن طاوس: «شیخ صدوق کسی است که همه بر علم و عدالت او اتفاق نظر دارند.»
علامه مجلسی: «شیخ صدوق از بزرگ‌ترین عالمان در روزگاران گذشته است و در زمره کسانی است که از امامان بزرگوار تبعیت می‌کنند نه از پندارها و خواهش‌های نفسانی خود؛ به همین دلیل است که اکثر علمای شیعه کلام وی و پدرش را به منزله حدیث و روایت اهل بیت تلقّی می‌کنند»
شیخ بهایی: «پیش از اینها از من پرسیدند بین زکریای بن آدم و صدوق کدامیک از دیگری افضل و بالاتر است، من گفتم: زکریای بن آدم، زیرا اخبار بسیار در مدح او رسیده. بعد از این سؤال و جواب، شیخ صدوق را در عالم رؤیا دیدم به من فرمود از کجا ظاهر شد بر تو برتری زکریای‌بن‌آدم از من؟ این جمله را فرمود و از من اعراض کرد.»
علامه بحر‌العلوم طباطبائی: «شیخ صدوق، بزرگ بزرگان و استاد راویان شیعه و ستونی از ستونهای شریعت اسلام و پیشوای محدّثان است و در آنچه از امامان شیعه علیهم السلام نقل می‌کند؛ راست گفتار. او به دعای حضرت صاحب الامر به دنیا آمد و همین فضیلت و افتخار بزرگ او را بس. امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف در نامه مبارکش او را با کلماتی همچون فقیه «دانشمند» خیّر «نیکوکار» مبارک «با برکت» ینفع الله به «از جانب خداوند سودبخش» توصیف کرده است. از این رو خیر و برکت او شامل حال مردم گردید و خواصّ و عوام از او نفع بردند و کتاب‌ها و تألیفاتش تا همیشه روزگار باقی است. از فقه و حدیثش، هم دانشمندان استفاده می‌کنند و هم عامّه مردم که دسترسی به فقها ندارند، بهره می‌جویند.»
